Cơ chế thử nghiệm có kiểm soát phải trở thành động lực, đổi mới sáng tạo thay vì tạo ra khoảng trống pháp lý

<p style="text-align: justify;">Trong phiên họp toàn thể tại hội trường chiều 27/11 về Dự án Luật Trí tuệ nhân tạo, nhiều đại biểu đề xuất hoàn thiện quy định về cơ chế thử nghiệm có kiểm soát, yêu cầu làm rõ phạm vi miễn trừ pháp lý, trách nhiệm bồi thường, và cơ chế liên ngành để thẩm định các hệ thống AI chuyên biệt.</p>

Điều hành phiên thảo luận tại hội trường về dự án Luật Trí tuệ nhân tạo, Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan nhấn mạnh, trí tuệ nhân tạo minh chứng tiêu biểu cho sức mạnh của khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo, cho phép chúng ta giải quyết những vấn đề cũ theo cách mới, nhưng trí tuệ con người mới là yếu tố giúp chúng ta tiếp cận vấn đề chưa từng có và sáng tạo ra những giải pháp chưa từng nghĩ đến.

Dự án Luật Trí tuệ nhân tạo được xây dựng theo quan điểm tiếp cận vừa bảo đảm hành lang pháp lý, vừa khơi thông nguồn lực, vừa kiến tạo không gian phát triển mới. Để trở thành động lực mạnh mẽ cho xã hội, trí tuệ nhân tạo cần một hệ thống nguyên tắc rõ ràng về đạo đức, tính minh bạch, trách nhiệm giải trình, bảo vệ dữ liệu cá nhân và đặc biệt là bảo vệ lợi ích của quốc gia, dân tộc, đặt con người vào vị trí trung tâm của kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo.

Dự thảo luật đã thể hiện nỗ lực của Quốc hội, Chính phủ, các cơ quan chủ trì soạn thảo, các cơ quan chủ trì thẩm tra trong việc tiếp thu kinh nghiệm quốc tế, điều chỉnh và xây dựng tương thích với điều kiện nguồn lực thực tế của Việt Nam - quốc gia năng động về và chủ động về khoa học công nghệ và độ mới sáng tạo.

Tại phiên thảo luận, các đại biểu đã cho ý kiến về nhiều nội dung như: cụ thể hóa đầy đủ toàn diện các quan điểm chủ trương đường lối của Đảng, nhất là Nghị quyết 57 và các nghị quyết có liên quan khác; tính khả thi, tính đồng bộ, thống nhất trong hệ thống pháp luật và tính tương thích với các điều ước quốc tế; các quy định về phân loại rủi ro, quản lý rủi ro; về Ủy ban quốc gia về trí tuệ nhân tạo, cơ sở dữ liệu, quỹ phát triển trí tuệ nhân tạo quốc gia, các hành vi bị cấm…, đặc biệt, nhiều đại biểu quan tâm đến các quy định về cơ chế thử nghiệm có kiểm soát đối với sự phát triển của AI.

Theo đại biểu Hoàng Minh Hiếu, đoàn ĐBQH tỉnh Nghệ An, AI là một vấn đề rất mới, liên quan đến nhiều lĩnh vực khác nhau. Nếu chỉ dựa trên những khuôn khổ pháp lý hiện hành thì sẽ không thể tạo điều kiện cho AI phát triển. Mục đích chính của cơ chế thử nghiệm có kiểm soát đối với AI là gỡ bỏ rào cản pháp lý đang cản trở các mô hình AI, cho phép thử nghiệm trong phạm vi giới hạn để lấy dữ liệu chứng minh hiệu quả, từ đó thúc đẩy cải cách. Cách thức này cũng rất phù hợp với tư duy lập pháp hiện nay là thể chế phải đi trước mở đường cho sự phát triển. Vì vậy đại biểu cho rằng các quy định về cơ chế thử nghiệm của kiểm soát phải là trọng tâm trong khuôn khổ pháp luật về trí tuệ nhân tạo.

Trong đó, cần xem xét lại quy định về việc tổ chức cá nhân tham gia thử nghiệm có kiểm soát được miễn trừ hoặc giảm một số nghĩa vụ tuân thủ quy định của luật này. Cách quy định như vậy dẫn đến phạm vi được miễn trừ chỉ giới hạn trong phạm vi của luật này trong khi các hệ thống trí tuệ nhân tạo thường liên quan rất nhiều đến các quy định của các luật khác, vì vậy cần xác định rõ tổ chức, cá nhân tham gia thử nghiệm có kiểm soát được miễn hoặc giảm một số nghĩa vụ tuân theo quy định của luật này và các luật khác có liên quan.

Bên cạnh đó, việc giao cơ quan quản lý nhà nước về trí tuệ nhân tạo tổ chức tiếp nhận thẩm định và xử lý hồ sơ tham gia hoạt động thử nghiệm có kiểm soát theo quy định thẩm định và phản hồi nhanh cũng cần cân nhắc bởi hệ thống AI không chỉ đơn thuần là vấn đề liên quan đến công nghệ và thuật toán mà còn là vấn đề đa ngành và liên ngành. Chính vì vậy, quy định thẩm định và phản hồi có lẽ chỉ phù hợp với những hệ thống AI có mục đích chung như AI tạo sinh Chat GPT, Gemini, còn đối với những hệ thống AI có tính chuyên biệt cao thì chưa phù hợp.

Đại biểu nêu ví dụ về hệ thống DOC hỗ trợ chẩn đoán hình ảnh y tế, nếu đăng ký thử nghiệm không thể thiếu vai trò của Bộ Y tế trong việc giám sát và thẩm định. Kinh nghiệm quốc tế khi thẩm định cơ chế thử nghiệm có kiểm soát đều thành lập các hội đồng mang tính liên ngành và đa ngành. Vì vậy đại biểu đề nghị chỉnh lý lại quy định theo hướng "cơ quan quản lý nhà nước về trí tuệ nhân tạo chủ trì và phối hợp với các cơ quan quản lý nhà nước có liên quan để tổ chức tiếp nhận thẩm định và xử lý hồ sơ tham gia hoạt động giám sát thử nghiệm có kiểm soát".

Đại biểu cũng cho rằng liên quan đến trách nhiệm bồi thường và bảo hiểm, dự thảo không đề cập đến ai chịu trách nhiệm nếu thử nghiệm gây thiệt hại cho bên thứ ba, đề nghị cân nhắc bổ sung quy định này. Bên cạnh đó, để tạo điều kiện thuận lợi khuyến khích tinh thần đổi mới sáng tạo, cần nghiên cứu bổ sung cơ chế hỗ trợ của nhà nước cho các tổ chức, cá nhân tham gia thử nghiệm về AI để phòng chống rủi ro.

Cũng liên quan đến quy định về cơ chế thử nghiệm có kiểm soát, đại biểu Trịnh Thị Tú Anh cho biết dự thảo luật quy định tổ chức cá nhân tham gia thử nghiệm có kiểm soát được miễn hoặc giảm một số nghĩa vụ tuân thủ quy định tại luật này trong phạm vi thử nghiệm và không bị xử phạt vi phạm hành chính đối với sai sót phát sinh trong phạm vi thời gian và điều kiện thử nghiệm được phê duyệt, trừ trường hợp cố ý vi phạm các giới hạn thử nghiệm đã được phê duyệt.

Theo đại biểu, cần phải làm rõ khái niệm "cố ý" trong bối cảnh đặc thù công nghệ của AI. Khác với phần mềm truyền thống chạy theo mệnh lệnh cố định, AI hoạt động dựa trên khả năng tự học và xác suất. Có những trường hợp AI tự đưa ra quyết định sai lệch mà ngay cả nhà phát triển cũng không thể lường trước được do tính chất hộp đen black box của thuật toán. Đây là rủi ro công nghệ, không phải là ý chí chủ quan của con người. Vì vậy, để doanh nghiệp yên tâm thử nghiệm đổi mới sáng tạo, cần bổ sung quy định các sự cố phát sinh do lỗi kỹ thuật chưa lường trước hoặc do tính chất bất định của thuật toán trong quá trình thử nghiệm. Nếu doanh nghiệp đã tuân thủ đúng quy trình an toàn thì không bị coi là hành vi cố ý vi phạm.

Đánh giá cơ chế thử nghiệm có kiểm soát là công cụ pháp lý rất quan trọng cho đổi mới sáng tạo, tuy nhiên, đại biểu Nguyễn Hoàng Bảo Trân cho rằng dự thảo mới dừng lại ở mức quy định về nguyên tắc mà chưa mô tả rõ mô hình vận hành. Để cơ chế này hiệu quả như mong đợi, đại biểu kiến nghị: phải xác định rõ phạm vi hoạt động được đưa vào thử nghiệm, không phải mọi giải pháp trí tuệ nhân tạo đều cần đưa vào thử nghiệm; chỉ nên áp dụng đối với các mô hình có nguy cơ cao, tác động lớn đến người dân và doanh nghiệp. Nếu không rõ phạm vi, cơ chế thử nghiệm sẽ mất đi tính trọng tâm.

Bên cạnh đó cần quy định rõ trách nhiệm của doanh nghiệp khi xảy ra rủi ro trong quá trình thử nghiệm. Nhấn mạnh cơ chế thử nghiệm không làm miễn trừ trách nhiệm, đại biểu Nguyễn Hoàng Bảo Trân đề nghị luật phải khẳng định doanh nghiệp có trách nhiệm cung cấp đầy đủ thông tin, cảnh báo rủi ro, báo cáo định kỳ và xử lý hậu quả khi có sự cố. Phải có thời hạn thử nghiệm cụ thể, tránh tình trạng thử nghiệm kéo dài rồi mặc nhiên trở thành hoạt động chính thức mà không được thẩm định. Luật cũng cần quy định rõ cơ chế đánh giá, kết thúc thử nghiệm, tiêu chí chuyển từ thử nghiệm sang chính thức và cơ quan có thẩm quyền quyết định. Việc làm rõ những nội dung này sẽ giúp cơ chế thử nghiệm trở thành động lực, đổi mới sáng tạo thay vì tạo ra khoảng trống pháp lý.

Các đại biểu cho rằng, nếu được hoàn thiện đúng hướng, Luật Trí tuệ nhân tạo sẽ đồng bộ với hệ thống pháp luật hiện hành, đảm bảo tính khả thi, tạo động lực đổi mới sáng tạo và tạo điều kiện thuận lợi cho Việt Nam phát triển trí tuệ nhân tạo theo hướng chủ động, an toàn và bền vững./.