Doanh nghiệp Nhà nước: 'Điểm tựa lớn' nhưng phải bứt phá mạnh mẽ

<p style="text-align: justify;">Giữ vai trò trụ cột và nắm trong tay nguồn lực khổng lồ, doanh nghiệp Nhà nước (DNNN) được kỳ vọng dẫn dắt năng lực cạnh tranh quốc gia, đặc biệt trong kỷ nguyên số và chuyển đổi xanh. Tuy nhiên, hàng loạt cảnh báo của các chuyên gia cho thấy khu vực này đang đối mặt nhiều điểm nghẽn hệ thống: mô hình quản trị phân tán, cơ chế đầu tư thiếu linh hoạt, hiệu quả chưa tương xứng với nguồn lực, và tốc độ đổi mới công nghệ còn chậm. </p>

Đây là thời điểm đòi hỏi DNNN phải cải cách mạnh để không bị tụt lại trong cuộc đua cạnh tranh toàn cầu.

Nguồn lực lớn nhưng hiệu quả chưa tương xứng

Doanh nghiệp Nhà nước hiện nắm giữ quy mô tài sản và vốn chủ sở hữu lớn, là trụ cột ổn định kinh tế. Nhưng lợi thế này chưa chuyển hóa đầy đủ thành năng lực cạnh tranh. Nhiều doanh nghiệp vẫn bị ràng buộc bởi thủ tục đầu tư phức tạp, quyền tự chủ hạn chế và cơ chế phân cấp thiếu linh hoạt, khiến khó đưa ra quyết sách nhanh trong các dự án chiến lược hoặc công nghệ mới. Sự phân tán trong đầu tư và thiếu liên kết chuỗi cũng làm lãng phí nguồn lực và bỏ lỡ cơ hội dẫn dắt thị trường.

Bên cạnh đó, không ít doanh nghiệp chậm đổi mới mô hình quản trị, chưa áp dụng đầy đủ chuẩn mực quốc tế, trong khi thị trường đòi hỏi minh bạch, cạnh tranh và linh hoạt hơn. Tư duy vận hành cũ và thiếu cơ chế khuyến khích sáng tạo khiến vai trò "dẫn dắt" của khu vực này chưa được phát huy, đặc biệt trong bối cảnh kinh tế số đòi hỏi tốc độ, khả năng thích ứng và tầm nhìn dài hạn mạnh mẽ hơn.

Bà Nguyễn Thu Thủy, Phó Cục trưởng Cục Phát triển DNNN (Bộ Tài chính), cho biết những năm qua số lượng DNNN đã giảm mạnh, nhưng quy mô vẫn rất lớn: đến cuối năm 2024, cả nước có 866 doanh nghiệp có vốn Nhà nước, nắm giữ hơn 4,3 triệu tỷ đồng tài sản và đóng góp trên 400 nghìn tỷ đồng ngân sách mỗi năm. Dù chỉ chiếm hơn 22% tổng tài sản và 15,2% tổng nguồn vốn của toàn bộ doanh nghiệp cả nước, khu vực này lại tạo ra tới 34,2% thu ngân sách, một minh chứng rõ ràng cho vai trò trụ cột của kinh tế Nhà nước.

Tuy nhiên, theo bà Thu Thủy, nhiều hạn chế đang cản trở khu vực này phát huy tiềm năng: quyền tự chủ đầu tư chưa đầy đủ, quy trình phê duyệt dự án lớn còn phức tạp, dẫn đến nguồn lực vốn và tài sản không được "khơi thông". Hiệu quả sản xuất – kinh doanh ở nhiều đơn vị còn thấp, chưa tương xứng với nguồn lực được giao.

Ông Nguyễn Tất Thái, Phó Vụ trưởng Vụ Dự báo, Thống kê - Ổn định tiền tệ, tài chính (Ngân hàng Nhà nước), bổ sung rằng mức nợ của nhiều DNNN vẫn cao, hệ số nợ phải trả/vốn chủ sở hữu ở mức đáng lo ngại. Việc bổ sung vốn cho các tập đoàn Nhà nước, đặc biệt là ngân hàng thương mại Nhà nước, đang gặp nhiều vướng mắc, khiến năng lực cạnh tranh của khu vực này bị suy giảm.

Trong khi đó, TS. Vũ Văn Ngọc, Viện trưởng Viện Đào tạo tiên tiến, chất lượng cao và POHE (ĐH Kinh tế quốc dân), chỉ ra hạn chế căn cốt nằm ở mô hình quản trị: cơ chế đại diện chủ sở hữu Nhà nước còn phân tán, khiến nhiều doanh nghiệp thiếu định hướng và thiếu người chịu trách nhiệm cuối cùng.

Theo ông, áp lực hội nhập và cạnh tranh đang buộc DNNN phải thay đổi mạnh mẽ, đặc biệt trong minh bạch hoạt động, chuẩn hóa quản trị theo thông lệ OECD và tập trung quyền đại diện chủ sở hữu về một đầu mối chuyên nghiệp.

Đổi mới công nghệ, cải cách quản trị và trao quyền tự chủ

Để nâng cao năng lực cạnh tranh, TS. Lê Quang Thuận (Viện Chiến lược và Chính sách kinh tế - tài chính, Bộ Tài chính) nhấn mạnh rằng DNNN cần được trao thực quyền trong quản trị và đầu tư. Hội đồng quản trị phải được bảo đảm quyền độc lập và tự chủ, đồng thời mục tiêu đầu tư - kinh doanh cần minh bạch để tránh tình trạng lẫn lộn giữa nhiệm vụ chính trị và mục tiêu thị trường.

Ở góc độ đổi mới sáng tạo, TS. Chử Đức Hoàng, Chánh Văn phòng Quỹ Đổi mới công nghệ quốc gia, khẳng định chuyển đổi công nghệ là "điều kiện sống còn". Ông cho rằng thủ tục đầu tư công nghệ cần được đơn giản hóa, thời gian thẩm định dự án giảm từ 90 ngày xuống còn 30 ngày và áp dụng sandbox cho công nghệ mới để tạo môi trường thử nghiệm linh hoạt. Nếu không đẩy nhanh tốc độ đổi mới, DNNN sẽ mất lợi thế cạnh tranh trước doanh nghiệp tư nhân và các tập đoàn nước ngoài.

Bàn về động lực nhân sự, PGS. TS Ngô Trí Long nhấn mạnh một rào cản lớn khác: cơ chế tiền lương. Ông cho rằng lương - thưởng cho lãnh đạo DNNN phải theo cơ chế thị trường, thưởng theo giá trị tạo ra, phạt theo rủi ro gây ra; đây phải là công cụ quản trị, không phải phúc lợi. Khi trả lương đúng quy luật thị trường, động lực đổi mới và tinh thần trách nhiệm mới thực sự được kích hoạt.

Những phân tích của các chuyên gia cho thấy DNNN không thiếu nguồn lực, không thiếu vai trò, nhưng đang thiếu cơ chế, thiếu tính linh hoạt và thiếu động lực để bứt phá. Trong bối cảnh kinh tế số, cạnh tranh toàn cầu và áp lực chuyển đổi xanh ngày càng lớn, doanh nghiệp Nhà nước chỉ có thể tiếp tục giữ vai trò "đầu tàu" nếu dám đổi mới mạnh mẽ: đổi mới quản trị, đổi mới công nghệ, cải cách cơ chế và trao quyền đúng mức.