Dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo: Đặt con người ở vị trí trung tâm

<p style="text-align: justify;">Sáng 27/11, tại Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV, Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng thừa ủy quyền của Thủ tướng Chính phủ đã trình bày Tờ trình dự án Luật Trí tuệ nhân tạo. Dự thảo Luật được các chuyên gia đánh giá là bước đi thể chế mang tính mở đường, vừa kiến tạo không gian phát triển mới cho trí tuệ nhân tạo (AI), vừa đáp ứng yêu cầu cấp bách về quản lý rủi ro, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người dân, doanh nghiệp và bảo đảm chủ quyền số quốc gia.</p>

Cân bằng giữa quản lý và phát triển, đặt con người ở vị trí trung tâm

Trình bày trước Quốc hội, Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng cho biết, dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo gồm 8 chương với 36 điều, được xây dựng trên tinh thần là luật khung, ngắn gọn nhưng linh hoạt, bảo đảm thể chế hóa đầy đủ các chủ trương, định hướng lớn của Đảng và Nhà nước về khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, nhất là tinh thần Nghị quyết số 57-NQ/TW về đột phá phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.

Bộ trưởng nhấn mạnh, Luật Trí tuệ nhân tạo đặt con người làm trung tâm, với nguyên tắc tối cao là AI phục vụ con người, không thay thế con người; con người giám sát AI trong những quyết định trọng yếu. Luật yêu cầu bảo đảm minh bạch, trách nhiệm và an toàn trong suốt vòng đời của hệ thống AI; quy định rõ trách nhiệm pháp lý của các chủ thể: nhà phát triển, nhà cung cấp, bên triển khai và người sử dụng.

Luật cũng dành trọng tâm cho phát triển hạ tầng trí tuệ Việt Nam, mô hình ngôn ngữ tiếng Việt - dân tộc thiểu số, yêu cầu dùng AI trong dịch vụ công trên hạ tầng trong nước, thúc đẩy AI xanh, sandbox cho AI startup, ưu đãi thuế, quỹ đầu tư AI, voucher hỗ trợ thương mại hoá.

Về triết lý quản trị, Bộ trưởng cho rằng quản lý AI không phải là "phát minh ra một triết lý hoàn toàn mới", mà là kế thừa cách loài người quản lý trí tuệ con người: quản đầu vào bằng giáo dục và thông tin chính thống; quản quá trình ra quyết định bằng pháp luật, đạo đức, chuẩn mực nghề nghiệp; quản đầu ra, hành vi và hậu quả bằng chế tài, giám sát xã hội và trách nhiệm rõ ràng. Với AI, Nhà nước sẽ quản lý dữ liệu đầu vào thông qua pháp luật về dữ liệu và bảo vệ dữ liệu cá nhân; quản mô hình bằng đánh giá rủi ro, kiểm thử độc lập; quản đầu ra bằng tiêu chuẩn an toàn, cơ chế hậu kiểm và các chế tài tương ứng.

Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng cũng cho biết, dự thảo Luật AI được xây dựng theo hướng kế thừa có chọn lọc kinh nghiệm quốc tế. Trên thế giới, mới có EU, Hàn Quốc và Nhật Bản ban hành luật về AI. Việt Nam lựa chọn cách tiếp cận dung hòa: mức độ bảo đảm an toàn cao hơn mức cơ bản của Hàn Quốc nhưng nhẹ hơn, ít thủ tục hơn EU; đồng thời thúc đẩy phát triển mạnh mẽ như Nhật Bản. Luật được thiết kế ngắn, khoảng 20 trang, tập trung vào nguyên tắc và khung quản trị, còn các quy định kỹ thuật, chi tiết sẽ do Chính phủ quy định tại nghị định để bảo đảm tính linh hoạt trong bối cảnh công nghệ thay đổi nhanh.

Nhấn mạnh vai trò chiến lược của trí tuệ nhân tạo, Bộ trưởng cho rằng AI là công nghệ cốt lõi nhất của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, quyết định sức cạnh tranh và tốc độ phát triển quốc gia. Vì vậy, việc sớm ban hành Luật AI là thực sự cần thiết để Việt Nam phát triển AI một cách chủ động, có hệ thống, thu hút đầu tư, đồng thời bảo đảm an toàn, an ninh và chủ quyền số quốc gia.

Làm rõ cơ chế quản lý rủi ro và thử nghiệm có kiểm soát

Tại phiên thảo luận, nhiều đại biểu Quốc hội đánh giá cao nỗ lực chuẩn bị của Chính phủ và cơ quan soạn thảo, đồng thời tập trung góp ý vào các nội dung trọng tâm: quản lý rủi ro, cơ chế thử nghiệm có kiểm soát (sandbox), trách nhiệm pháp lý và bảo vệ con người.

Đại biểu Hoàng Minh Hiếu (Đoàn Nghệ An) cho rằng, AI là lĩnh vực rất mới, liên quan đến nhiều ngành, lĩnh vực. Nếu chỉ dựa trên khuôn khổ pháp lý hiện hành thì không thể tạo điều kiện đầy đủ cho AI phát triển. Theo ông, mục tiêu cốt lõi của cơ chế thử nghiệm có kiểm soát là gỡ bỏ những rào cản pháp lý đang cản trở các mô hình AI, cho phép thử nghiệm trong phạm vi giới hạn để thu thập dữ liệu chứng minh hiệu quả, từ đó thúc đẩy cải cách quy định lâu dài. Đây là cách tiếp cận phù hợp với tư duy lập pháp hiện nay, "thể chế phải đi trước mở đường cho phát triển".

Đại biểu đề nghị, các quy định về sandbox cần được coi là trọng tâm trong khuôn khổ pháp luật về AI, trong đó làm rõ hơn phạm vi miễn, giảm nghĩa vụ tuân thủ đối với tổ chức, cá nhân tham gia thử nghiệm, tránh bó hẹp trong phạm vi duy nhất của Luật AI mà không tính đến các luật liên quan.

Đánh giá cao nỗ lực, quyết tâm của Chính phủ và Ban soạn thảo trong việc chuẩn bị công phu và trình Quốc hội dự án Luật Trí tuệ nhân tạo. Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh (Đoàn Lâm Đồng) cho biết, đây là một bước đi tiên phong đưa Việt Nam trở thành một trong những quốc gia đầu tiên trên thế giới sở hữu khung pháp lý độc lập cho lĩnh vực công nghệ mũi nhọn này. Điều này không chỉ thể hiện sự nhạy bén, bắt kịp xu thế về thời đại mà còn góp phần định vị Việt Nam trên bản đồ số toàn cầu, tạo tâm thế chủ động khi bước vào sân chơi công nghệ lớn của thế giới. Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh cho rằng cần tập trung phân tích khái niệm "cố ý vi phạm" trong bối cảnh công nghệ AI mang tính "hộp đen" (black-box). Vì khác với phần mềm truyền thống, nhiều trường hợp AI có thể đưa ra quyết định sai lệch mà ngay cả nhà phát triển cũng không lường trước được, do tính bất định của thuật toán. Đây là rủi ro công nghệ, không phải ý chí chủ quan của con người.

Để doanh nghiệp yên tâm đổi mới sáng tạo, đại biểu đề nghị bổ sung quy định theo hướng: Các sự cố phát sinh do lỗi kỹ thuật chưa lường trước hoặc do tính bất định của thuật toán, nếu doanh nghiệp đã tuân thủ đúng quy trình an toàn, thì không bị coi là hành vi cố ý vi phạm. Cách tiếp cận này giúp cân bằng giữa khuyến khích thử nghiệm và bảo vệ người dùng.

Đại biểu Nguyễn Hoàng Bảo Trân (Đoàn TP. Hồ Chí Minh) cho rằng, Điều 22 về cơ chế thử nghiệm có kiểm soát hiện mới dừng lại ở mức quy định nguyên tắc, chưa mô tả rõ mô hình vận hành. Theo đại biểu, để sandbox thực sự hiệu quả, cần: Xác định rõ phạm vi và loại hình hoạt động được đưa vào thử nghiệm; Không phải mọi giải pháp AI đều cần sandbox, chỉ nên áp dụng với mô hình có nguy cơ cao, tác động lớn; Cụ thể hóa hơn trách nhiệm và quy trình phối hợp giữa cơ quan quản lý, doanh nghiệp và các bên tham gia thử nghiệm.

Đặt nền tảng cho quản trị AI vì con người, hướng tới tương lai

Phát biểu kết luận phiên thảo luận, Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan đánh giá, đây là đạo luật mang tính "mở đường", có ý nghĩa rất quan trọng đối với năng lực cạnh tranh quốc gia trong nhiều thập kỷ tới. Ông nhấn mạnh, Quốc hội đang tiếp cận trí tuệ nhân tạo với tinh thần "không e ngại nhưng cũng không chủ quan", luôn đặt con người ở vị trí trung tâm.

Theo Phó Chủ tịch Quốc hội, Luật Trí tuệ nhân tạo trước hết và trên hết phải vì con người, hướng đến con người và bảo vệ con người. Trên nền tảng sức mạnh tính toán của AI, chỉ con người mới có thể "thổi hồn giá trị nhân văn", thiết kế khuôn khổ pháp lý để mọi ứng dụng AI phục vụ lợi ích cộng đồng, không tạo thêm bất bình đẳng mới trong xã hội, không gây tổn hại đến nhóm yếu thế.

Kết luận phiên thảo luận, Phó Chủ tịch Quốc hội đề nghị Chính phủ, Bộ Khoa học và Công nghệ và các cơ quan liên quan khẩn trương, nghiêm túc nghiên cứu, tiếp thu đầy đủ, giải trình thấu đáo các ý kiến của đại biểu, bảo đảm: Tính đồng bộ, thống nhất của dự thảo Luật AI với hệ thống pháp luật hiện hành; Chỉ quy định các nguyên tắc thuộc thẩm quyền của Quốc hội, giao Chính phủ quy định chi tiết để quản lý linh hoạt, hài hòa giữa kiểm soát rủi ro và thúc đẩy phát triển; Lấy con người làm trung tâm, bảo đảm trật tự, an toàn xã hội, an ninh mạng, quyền riêng tư và tương thích với các điều ước quốc tế có liên quan…

.