Dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo: Hướng đến quản lý rủi ro, bảo đảm chủ quyền công nghệ và phát triển bền vững

<p style="text-align: justify;">Bộ Khoa học và Công nghệ (KH&CN) đang lấy ý kiến nhân dân đối với dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo (AI) một đạo luật mang tính nền tảng, đánh dấu bước đi chiến lược trong việc định hình khung khổ pháp lý đầu tiên của Việt Nam cho lĩnh vực đang tác động sâu rộng đến mọi mặt của đời sống kinh tế - xã hội.</p>

Dự thảo Luật gồm 9 chương, 70 điều, quy định toàn diện từ nguyên tắc phát triển, phân loại và quản lý hệ thống AI theo cấp độ rủi ro, phát triển hạ tầng, chủ quyền dữ liệu, đến các vấn đề đạo đức, nhân lực, hợp tác quốc tế, thanh tra và trách nhiệm pháp lý. Đây được xem là bước chuẩn bị chủ động, kịp thời của Việt Nam trước làn sóng bùng nổ AI toàn cầu nơi công nghệ vừa mở ra cơ hội tăng trưởng mới, vừa đặt ra không ít thách thức về quản trị, đạo đức và an ninh.

Một trong những điểm nhấn quan trọng của dự thảo là cách tiếp cận quản lý dựa trên rủi ro, tương tự xu hướng điều chỉnh pháp lý đang được Liên minh châu Âu (EU) và nhiều quốc gia phát triển áp dụng. Theo đó, các hệ thống AI được phân thành 4 cấp độ rủi ro để xác định biện pháp quản lý phù hợp: 

Rủi ro không chấp nhận được: Là các hệ thống AI có khả năng gây tổn hại đến an ninh quốc gia, các giá trị xã hội hoặc quyền con người bị cấm hoàn toàn theo quy định của Luật. 

Rủi ro cao: Bao gồm những hệ thống được ứng dụng trong lĩnh vực ảnh hưởng trực tiếp đến tính mạng, sức khỏe, quyền con người, trật tự an toàn xã hội hoặc các lợi ích công cộng quan trọng khác. 

Rủi ro trung bình: Là các hệ thống có tương tác trực tiếp với con người, có thể tạo ra nội dung nhân tạo (như hình ảnh, âm thanh, văn bản) và yêu cầu người dùng phải được thông báo rõ về bản chất nhân tạo của nó.

 Rủi ro thấp: Là các ứng dụng AI thông thường, không nằm trong các nhóm trên, được khuyến khích phát triển trong môi trường pháp lý cởi mở, thúc đẩy đổi mới sáng tạo.

Cách tiếp cận này giúp Nhà nước cân bằng giữa phát triển và quản lý, đảm bảo vừa tạo hành lang pháp lý linh hoạt cho doanh nghiệp, vừa bảo vệ lợi ích công cộng và quyền con người trong môi trường số.

Dự thảo Luật xác lập 7 nguyên tắc cơ bản định hướng toàn bộ hoạt động nghiên cứu, phát triển và ứng dụng AI tại Việt Nam. Trong đó, "lấy con người làm trung tâm" được xem là trụ cột xuyên suốt.

Theo đó, AI phải phục vụ, hỗ trợ con người chứ không thay thế con người trong các quyết định trọng yếu; luôn nằm dưới sự kiểm soát, giám sát và chịu trách nhiệm cuối cùng của con người.

Cùng với đó là yêu cầu về an toàn, công bằng, minh bạch và trách nhiệm; đảm bảo hệ thống AI được phát triển và vận hành tin cậy, bảo mật, không phân biệt đối xử, có khả năng giải trình và xác định rõ trách nhiệm pháp lý khi xảy ra thiệt hại.

Nguyên tắc tự chủ quốc gia và hội nhập quốc tế nhấn mạnh phát triển năng lực nội sinh về công nghệ, dữ liệu, hạ tầng và mô hình AI, song song với mở rộng hợp tác toàn cầu. AI phải được phát triển bao trùm và bền vững, gắn với mục tiêu tăng trưởng xanh, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường.

Đặc biệt, Nhà nước quản lý dựa trên rủi ro và thúc đẩy đổi mới sáng tạo, tạo môi trường chính sách thuận lợi cho nghiên cứu, khởi nghiệp, thử nghiệm và thương mại hóa sản phẩm AI an toàn, hiệu quả.

Một nội dung lớn khác được dự thảo Luật nhấn mạnh là phát triển hạ tầng và bảo đảm chủ quyền AI quốc gia. Điều này thể hiện rõ định hướng của Việt Nam trong việc chủ động làm chủ dữ liệu, nền tảng điện toán và mô hình ngôn ngữ những yếu tố được xem là "hạ tầng cứng và mềm" của kỷ nguyên AI.

Theo đó, dự thảo đề cập đến việc xây dựng các trung tâm dữ liệu quy mô quốc gia, phát triển năng lực tính toán, cơ sở dữ liệu mở và chia sẻ dữ liệu giữa các bộ, ngành, địa phương; đồng thời bảo đảm an ninh mạng và an toàn thông tin trong toàn bộ vòng đời của hệ thống AI.

Bên cạnh đó, Nhà nước sẽ có chính sách đầu tư, hỗ trợ các tổ chức, doanh nghiệp công nghệ phát triển nền tảng AI nội địa, khuyến khích nghiên cứu, sản xuất chip AI, hệ thống điện toán hiệu năng cao, mô hình ngôn ngữ lớn tiếng Việt hướng tới chủ quyền công nghệ số và trí tuệ nhân tạo quốc gia.

Dự thảo Luật cũng đặt ra ranh giới pháp lý rõ ràng nhằm ngăn chặn các hành vi lạm dụng trí tuệ nhân tạo gây hại cho xã hội.

Theo đó, nghiêm cấm việc sử dụng AI để thao túng nhận thức hoặc hành vi con người, đặc biệt với các nhóm yếu thế như trẻ em, người khuyết tật, người có hoàn cảnh khó khăn. Cấm chấm điểm tín nhiệm xã hội trên phạm vi rộng dẫn đến đối xử bất công; cấm thu thập dữ liệu nhận diện khuôn mặt hoặc cảm xúc tại nơi làm việc, trường học mà không có sự cho phép đặc biệt theo luật.

Các hệ thống AI phục vụ nhận dạng sinh trắc học từ xa tại địa điểm công cộng cho mục đích thực thi pháp luật chỉ được phép sử dụng trong trường hợp đặc biệt, có thẩm quyền phê duyệt và phải tuân thủ quy trình giám sát nghiêm ngặt.

Dự thảo cũng cấm phát triển, sử dụng AI để chống phá Nhà nước, gây nguy hại đến an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội hoặc sản xuất, phổ biến nội dung giả mạo có thể gây tác động nghiêm trọng đến dư luận.

Một chương riêng của dự thảo được dành để quy định về đạo đức, độ tin cậy và trách nhiệm trong hoạt động trí tuệ nhân tạo. Tổ chức, cá nhân tham gia nghiên cứu và ứng dụng AI phải đảm bảo nguyên tắc trung thực, khách quan, tôn trọng quyền con người, bảo vệ dữ liệu cá nhân và bảo đảm tính minh bạch của hệ thống.

Cùng với đó, Luật cũng quy định rõ trách nhiệm dân sự, cơ chế bồi thường thiệt hại và các biện pháp thanh tra, xử lý vi phạm khi hệ thống AI gây ra hậu quả cho tổ chức, cá nhân khác.

Ở tầm quốc tế, Việt Nam sẽ chủ động hợp tác với các quốc gia, tổ chức quốc tế trong nghiên cứu, chuyển giao, đào tạo nhân lực AI; đồng thời tham gia vào việc xây dựng chuẩn mực và khung quản trị toàn cầu nhằm bảo đảm sự phát triển hài hòa giữa công nghệ, kinh tế và con người.

Dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo được xem là bước tiến quan trọng, thể hiện tầm nhìn chiến lược của Việt Nam trong kỷ nguyên công nghệ mới, nơi trí tuệ nhân tạo không chỉ là công cụ thúc đẩy tăng trưởng, mà còn là yếu tố cốt lõi của chủ quyền số, an ninh quốc gia và phát triển bền vững.

Với tinh thần "AI vì con người, cho con người và do con người kiểm soát", đạo luật tương lai này kỳ vọng sẽ kiến tạo một hệ sinh thái AI lành mạnh, nơi đổi mới sáng tạo được khuyến khích, nhưng không đánh đổi các giá trị nhân văn và an toàn xã hội.

Hiện Bộ KH&CN đang lấy ý kiến rộng rãi của người dân, doanh nghiệp, chuyên gia và các tổ chức liên quan trên Cổng thông tin điện tử của Bộ, trước khi hoàn thiện hồ sơ trình Chính phủ và Quốc hội xem xét trong thời gian tới.