Hoàn thiện Luật Sở hữu trí tuệ để phát huy giá trị 'vàng mềm' của nền kinh tế

<p style="text-align: justify;"><i>Tài sản trí tuệ đang trở thành nguồn lực trọng yếu của nền kinh tế tri thức. Việc hoàn thiện khung pháp lý và cơ chế định giá minh bạch sẽ giúp phát huy hiệu quả "vàng mềm" – nguồn lực vô hình của quốc gia trong kỷ nguyên đổi mới sáng tạo.</i></p>

Tài sản trí tuệ – nguồn lực mới của nền kinh tế tri thức

Sáng ngày05/11, tại phiên thảo luận về Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ (SHTT), các đại biểu Quốc hội tập trung góp ý nhiều nội dung quan trọng, nhằm hoàn thiện khung pháp lý cho lĩnh vực đang trở thành trụ cột của nền kinh tế đổi mới sáng tạo.

Đại biểu Nguyễn Thị Lan (Đoàn Hà Nội) đánh giá dự thảo lần này có bước chuyển căn bản về tư duy tiếp cận, từ "bảo hộ quyền" sang "khai thác giá trị". Theo đại biểu, đây là hướng đi phù hợp với xu thế quốc tế, coi tài sản trí tuệ không chỉ là quyền năng pháp lý mà là loại tài sản có giá trị kinh tế cao, có thể góp vốn, huy động vốn và tham gia thị trường như các loại tài sản khác.

"Thương hiệu, sáng chế, bí quyết kỹ thuật là 'vàng mềm' của nền kinh tế. Trong nhiều doanh nghiệp toàn cầu, giá trị tài sản vô hình chiếm hơn 70% tổng giá trị doanh nghiệp. Việt Nam muốn phát triển kinh tế tri thức thì không thể chỉ dừng ở việc bảo hộ quyền, mà phải biết khai thác, thương mại hóa tài sản trí tuệ," đại biểu nhấn mạnh.

Đại biểu Nguyễn Thị Loan cho rằng việc bổ sung quy định về tài chính hóa quyền SHTT trong dự thảo là bước tiến quan trọng, mở ra cơ hội để doanh nghiệp, nhà sáng chế, nghệ sĩ biến sáng tạo của mình thành nguồn lực thực sự. "Nếu làm tốt, tài sản trí tuệ có thể trở thành kênh huy động vốn mới, hỗ trợ phát triển công nghiệp sáng tạo, khoa học công nghệ và văn hóa".

Tuy nhiên, để bảo đảm tính minh bạch và phòng ngừa rủi ro, đại biểu Nguyễn Thị Lan đề nghị dự thảo cần phân định rõ các trường hợp được tự định giá và trường hợp bắt buộc phải định giá độc lập. "Với sáng chế, nhãn hiệu hình thành từ vốn ngân sách nhà nước hoặc chương trình khoa học công nghệ quốc gia, cần có tổ chức thẩm định độc lập và cơ chế kiểm định của cơ quan có thẩm quyền để tránh tình trạng thổi giá hoặc gian lận tài chính".

Đại biểu Nguyễn Thị Lan cũng hoan nghênh định hướng xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về giá trị quyền SHTT, coi đây là nền tảng quan trọng để hình thành thị trường tài sản trí tuệ minh bạch, tương tự như sàn giao dịch chứng khoán. "Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore đã có mô hình định giá và sàn giao dịch SHTT hoạt động hiệu quả, giúp thương mại hóa sáng chế, nâng cao năng suất lao động và tạo động lực cho đổi mới sáng tạo. Việt Nam hoàn toàn có thể học hỏi kinh nghiệm này," đại biểu Nguyễn Thị Lan đề xuất.

Hoàn thiện hành lang pháp lý cho kỷ nguyên sáng tạo số

Đại biểu Bùi Hoài Sơn (Đoàn Hà Nội) cho rằng quy định về tài chính dựa trên quyền sở hữu trí tuệ là "chìa khóa mở cánh cửa công nghiệp văn hóa". 

Đại biểu nhận định, nếu biết phát huy tiềm năng của bản quyền âm nhạc, phim ảnh, thiết kế, game và các sản phẩm sáng tạo số, Việt Nam có thể phát triển ngành công nghiệp văn hóa trị giá hàng chục tỷ USD như Hàn Quốc hay Nhật Bản.

"Cần có cơ chế để bản quyền trở thành tài sản thế chấp hợp pháp, giúp nghệ sĩ và doanh nghiệp sáng tạo có thể huy động vốn bằng trí tuệ. Khi ấy, văn hóa mới thực sự trở thành ngành kinh tế, còn nghệ sĩ có thể sống bằng sáng tạo của mình, không chỉ dựa vào cảm xúc," đại biểu Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh. Tuy nhiên, đại biểu lưu ý rằng để cơ chế này khả thi, phải có khung định giá cụ thể cho từng lĩnh vực sáng tạo, đảm bảo tính minh bạch, tránh hiện tượng lợi dụng định giá để thổi giá bản quyền. "Một thị trường tài sản trí tuệ phát triển chỉ bền vững khi có khung pháp lý minh bạch, tiêu chuẩn định giá rõ ràng và hệ thống giám sát độc lập,".

Đặc biệt, đại biểu Bùi Hoài Sơn đề nghị dự thảo cần bổ sung nguyên tắc trách nhiệm của nền tảng AI và nền tảng số xuyên biên giới. Theo đại biểu, đây là vấn đề nóng trên toàn cầu khi các mô hình AI sử dụng dữ liệu, tác phẩm sáng tạo mà không được phép. "Các nền tảng phải có nghĩa vụ gỡ bỏ nhanh nội dung vi phạm, ngăn chặn tái đăng tải, công khai dữ liệu dùng để huấn luyện AI và không thương mại hóa nội dung do AI tạo ra nếu dựa trên tác phẩm chưa được cấp phép," đại biểu Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh.

"Đây không chỉ là kỹ thuật pháp lý, mà còn là vấn đề bảo vệ nền tảng văn hóa Việt Nam, bảo vệ nghệ sĩ Việt và niềm tin của thế hệ sáng tạo trẻ. Chúng ta không thể để giá trị văn hóa bị hút đi như tài nguyên thô, hay để nghệ sĩ Việt trở thành người cung cấp dữ liệu miễn phí cho AI nước ngoài".

Đại biểu Đinh Thị Ngọc Dung (đoàn ĐBQH thành phố Hải Phòng) chỉ rõ, quy định tại Khoản 5, Điều 7 của dự thảo cho phép khai thác dữ liệu để huấn luyện AI nhưng cấm "khai thác thương mại" là điều kiện "rất khó đáp ứng".

Đại biểu phân tích, nếu giữ quy định này, toàn bộ hệ sinh thái AI trong nước sẽ rơi vào thế bế tắc: doanh nghiệp không dám đầu tư, viện nghiên cứu không thể chuyển giao. Đại biểu đề nghị thiết kế lại quy định, phân biệt rõ mục đích sử dụng phi thương mại (cho phép rộng rãi) và mục đích thương mại (cho phép có điều kiện, áp dụng cơ chế bồi hoàn hợp lý).

Đồng quan điểm, Đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga (đoàn ĐBQH thành phố Hải Phòng) cho rằng dự thảo đang tồn tại "khoảng trống pháp lý" khi chưa xác định được "chủ thể của quyền sở hữu trí tuệ" đối với các sản phẩm do AI tạo ra. 

Đại biểu kiến nghị bổ sung nguyên tắc: chỉ công nhận quyền SHTT đối với sản phẩm "có sự đóng góp sáng tạo mang tính quyết định của con người", đồng thời giao Chính phủ quy định chi tiết tiêu chí đánh giá.

Bên cạnh đó, các đại biểu cũng góp ý về các vấn đề kỹ thuật khác trong môi trường số như: Cần có quy định rõ về sở hữu thuật toán, dữ liệu huấn luyện, mã nguồn mở và đề xuất tách riêng "một chương điều chỉnh về sở hữu trí tuệ trong môi trường số"; băn khoăn về ranh giới giữa "kiểu dáng công nghiệp phi vật lý" (như giao diện đồ họa) và "quyền tác giả". Đề nghị luật phải đưa ra các "tiêu chí mang tính nguyên tắc" để phân định rõ, thay vì giao hoàn toàn cho Chính phủ hướng dẫn; quy định bảo vệ quyền SHTT trên môi trường số (Điều 198B) "còn chung chung", thiếu cơ chế buộc các nền tảng xuyên biên giới phải cung cấp thông tin định danh đối tượng vi phạm.

Cùng quan điểm này, đại biểu Tô Ái Vang (Cần Thơ) cho rằng cần mở rộng phạm vi điều chỉnh của Luật đối với các sản phẩm công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn và hoạt động báo chí. 

Theo đại biểu, các cơ quan báo chí và phóng viên cũng cần được bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, nhằm khuyến khích đầu tư vào nội dung gốc, sáng tạo chất lượng cao trong môi trường truyền thông số. "Trong nền kinh tế dữ liệu, dữ liệu lớn là tài sản quý. Pháp luật cần quy định rõ quyền sở hữu, khai thác và bảo vệ dữ liệu, tránh tình trạng độc quyền hoặc lạm dụng. Đồng thời, phải có cơ chế xác định rõ ai là chủ sở hữu, ai chịu trách nhiệm khi AI vi phạm quyền SHTT của người khác," đại biểu Tô Ái Vang đề nghị.

Theo Chương trình Kỳ họp thứ 10 Quốc hội khóa XV, dự kiến Quốc hội sẽ thảo luận ở tổ về Dự án Luật này vào ngày 05/11, sau đó thảo luận ở hội trường cuối tháng 11 và thông qua vào đầu tháng 12/2025.

Trước đó, ngày 27/10/2025, Quốc hội đã nghe tờ trình và báo cáo thẩm tra dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật SHTT. Thừa ủy quyền của Thủ tướng chính phủ, Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ (KH&CN) Nguyễn Mạnh Hùng đã trình bày Tờ trình dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật SHTT. Theo đó, Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung 75 điều; tập trung vào 05 nhóm nội dung chính sách: Hỗ trợ tạo ra và khai thác thương mại các đối tượng quyền SHTT nhằm thúc đẩy đổi mới sáng tạo; Đơn giản hóa thủ tục hành chính, tạo thuận lợi cho việc đăng ký, xác lập quyền SHTT; Nâng cao hiệu quả của hoạt động bảo vệ quyền SHTT; Bảo đảm thi hành đầy đủ cam kết quốc tế của Việt Nam về bảo hộ SHTT; Cập nhật các vấn đề mới trong bảo hộ SHTT.