Nguồn gen bản địa mở hướng phát triển sinh kế bền vững

<p style="text-align: justify;">Trong bối cảnh nhu cầu đối với lâm sản ngoài gỗ ngày càng tăng, nhiều địa phương đang tìm kiếm các mô hình sinh kế bền vững gắn với bảo vệ rừng và phát triển kinh tế xanh. Mây chỉ và Song bột thuộc loài dây leo bản địa có giá trị cao trong thủ công mỹ nghệ đang trở thành đối tượng được quan tâm phục tráng và khai thác bền vững. Đây là loài có khả năng tái sinh tốt, thích nghi rộng và mang lại thu nhập ổn định cho người dân vùng rừng núi khi được trồng và chăm sóc đúng kỹ thuật.</p>

Xây dựng vườn giống và mô hình sản xuất quy mô lớn

Theo báo cáo tự đánh giá nhiệm vụ khoa học "Khai thác và phát triển nguồn gen cây Mây chỉ và Song bột tại một số tỉnh vùng Tây Nguyên" (mã số NVQG-2020/ĐT.13) do Viện Khoa học Lâm nghiệp Nam Trung Bộ và Tây Nguyên chủ trì, nhóm nghiên cứu đã thực hiện đánh giá toàn diện đặc điểm lâm học, sinh học, đa dạng di truyền và giá trị sử dụng của nguồn gen Mây chỉ và Song bột, tạo cơ sở khoa học cho việc tuyển chọn giống và nhân giống quy mô lớn.

Kết quả nhiệm vụ đã lựa chọn được 03 dòng Mây chỉ và Song bột ưu tú có năng suất tăng trên 15% so với giống đại trà, đáp ứng yêu cầu về chất lượng nguyên liệu và khả năng thích nghi sinh thái. Đồng thời, nhóm đã tuyển chọn được 100 bụi cây mẹ có năng suất vượt trội tại nhiều địa phương, cung cấp nguồn vật liệu giống chuẩn phục vụ nhân rộng sản xuất.

Trong suốt thời gian thực hiện nhiệm vụ, Viện đã xây dựng 4 ha vườn tập hợp giống tại Lâm Đồng và Đắk Nông nhằm bảo tồn nguồn gen, đồng thời tạo cơ sở cung cấp giống đầu dòng lâu dài. Song song, nhóm triển khai 10 ha mô hình trồng thâm canh Mây chỉ và Song bột với tỷ lệ sống đạt trên 85% và năng suất tăng tối thiểu 15% so với sản xuất truyền thống.

Một kết quả quan trọng khác là 06 ha mô hình phục tráng, giúp khôi phục các quần thể Mây chỉ bản địa đã bị suy giảm do khai thác quá mức. Tại các mô hình này, năng suất măng và dây nguyên liệu tăng trên 20% so với đối chứng, chứng minh tính khả thi khi áp dụng đồng bộ các quy trình kỹ thuật mà nhiệm vụ đã xây dựng.

Nhiệm vụ đã hoàn thiện hệ thống hướng dẫn kỹ thuật đồng bộ từ khâu giống, trồng đến sơ chế, gồm ba bộ tài liệu: Quy trình nhân giống Mây chỉ; Quy trình trồng thâm canh lấy măng và dây nguyên liệu; và Quy trình khai thác, sơ chế, bảo quản sản phẩm sau thu hoạch. Đây là những hướng dẫn kỹ thuật chuyên biệt đầu tiên tại Việt Nam dành cho cây Mây chỉ và Song bột, tạo cơ sở để các địa phương và cơ sở trồng rừng sản xuất áp dụng trực tiếp vào thực tiễn.

Tiềm năng trở thành sản phẩm sinh kế chủ lực

Kỹ thuật nhân giống bằng hom gốc, hom cành và chiết cành được đánh giá là đơn giản, dễ áp dụng, chi phí thấp nhưng cho tỷ lệ sống cao, mở ra cơ hội phát triển ngành sản xuất giống tại địa phương. Mô hình trồng thâm canh cho năng suất nguyên liệu cao, giúp người dân có thêm nguồn thu ổn định, đặc biệt phù hợp cho các vùng đồng bào dân tộc thiểu số nơi điều kiện canh tác còn hạn chế.

Viện Khoa học Lâm nghiệp Nam Trung Bộ và Tây Nguyên đã tổ chức các lớp tập huấn về kỹ thuật nhân giống, trồng, chăm sóc, thu hoạch, sơ chế và bảo quản Mây chỉ và Song bột tại xã Cát Tiên 3, tỉnh Lâm Đồng (từ ngày 16/9/2025 đến ngày 18/9/2025) và xã Tà Đùng, tỉnh Lâm Đồng (từ ngày 22/9/2025 đến ngày 24/9/2025).

Buổi tập huấn ngày 25/9/2025 tại xã Cát Tiên 3 (Lâm Đồng) với sự tham gia của khoảng 30 hộ dân do TS. Phạm Trọng Nhân trực tiếp hướng dẫn, cung cấp kiến thức về nhân giống, trồng xen canh, chăm sóc, kỹ thuật sơ chế - bảo quản, kết hợp thực hành trên vườn ươm của người dân. Hoạt động này góp phần quan trọng trong việc chuyển giao kỹ thuật, nâng cao năng lực cho cộng đồng và thúc đẩy phát triển vùng nguyên liệu theo hướng bền vững.

Đến nay, nhiệm vụ đã tập huấn và trang bị kiến thức cho 90 cán bộ kỹ thuật, khuyến nông và nông dân thuộc các tỉnh Sơn La, Điện Biên và Lâm Đồng, đồng thời thu hút lực lượng lao động tham gia chăm sóc vườn giống và mô hình trồng, tạo thêm việc làm và tăng thu nhập tại địa phương.

Mây chỉ và Song bột là hai loài lâm sản ngoài gỗ có giá trị kinh tế cao, nhu cầu thị trường ổn định trong sản xuất thủ công mỹ nghệ, đồ gia dụng và nguyên liệu xuất khẩu. Khi được tổ chức sản xuất theo chuỗi từ giống, trồng, chăm sóc đến sơ chế. Hai loài này có thể trở thành cây sinh kế chủ lực cho vùng Tây Nguyên và Nam Trung Bộ.

Kết quả nhiệm vụ không chỉ bảo tồn nguồn gen bản địa quý hiếm, mà còn mở ra hướng phát triển kinh tế lâm nghiệp bền vững, phù hợp với mục tiêu của Chương trình bảo tồn và sử dụng bền vững nguồn gen đến năm 2025, định hướng đến 2030. Với sự đồng hành của các viện nghiên cứu, chính quyền địa phương và người dân, Mây chỉ hoàn toàn có thể trở thành sản phẩm đặc trưng gắn với thương hiệu lâm sản ngoài gỗ của vùng, đóng góp tích cực vào mục tiêu tăng trưởng xanh và phát triển kinh tế rừng.