Quản lý rủi ro trong KH&CN: Kiến tạo hành lang đổi mới sáng tạo, bảo đảm hiệu quả đầu tư công

<p style="text-align: justify;">"Trong khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo (KH,CN&ĐMST), rủi ro là một phần tất yếu, Nhà nước phải kiến tạo một cơ chế chấp nhận rủi ro hợp lý để đổi mới sáng tạo được mở đường. Hơn nữa, quản trị rủi ro không chỉ là yêu cầu của Luật, mà còn là năng lực cốt lõi của một hệ thống KH&CN hiện đại. Nếu quản trị tốt rủi ro, chúng ta bảo vệ được ngân sách, bảo vệ nhà khoa học; và trên hết, mở đường cho những đột phá mà xã hội kỳ vọng", ông Đào Ngọc Chiến, Giám đốc Quỹ Phát triển KH&CN quốc gia (NAFOSTED) nhấn mạnh tại Hội thảo khoa học "Quản lý rủi to trong tài trợ, cấp kinh phí và thực hiện nghiên cứu KH&CN" do NAFOSTED tổ chức ngày 25/11/2025.</p>

Hội thảo được xem là diễn đàn chuyên sâu nhằm tháo gỡ rào cản, hoàn thiện cơ chế, đồng thời tạo hành lang thuận lợi để hoạt động nghiên cứu phát triển mạnh mẽ nhưng vẫn bảo đảm nguyên tắc minh bạch, trách nhiệm giải trình và sử dụng hiệu quả ngân sách nhà nước.

Dám thử nghiệm - Chấp nhận rủi ro - Kiến tạo đổi mới

Phát biểu khai mạc Hội thảo, ông Đào Ngọc Chiến, Giám đốc NAFOSTED cho biết, năm 2025 đánh dấu một bước ngoặt của hệ thống KH,CN&ĐMST khi Luật KH,CN&ĐMST 2025 và Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị định hình tinh thần quản trị mới: Chuyển từ "kiểm soát rủi ro chặt chẽ" sang "quản trị rủi ro dựa trên dữ liệu, minh bạch và trách nhiệm giải trình". Tư duy này đưa Việt Nam tiệm cận thông lệ quốc tế của OECD, Hàn Quốc, Singapore, châu Âu và Hoa Kỳ; đồng thời hướng đến xây dựng một hệ sinh thái quản trị rủi ro khoa học - hiện đại - tích hợp số, phù hợp các nguyên lý của Luật 2025.

Theo ông Đào Ngọc Chiến, nghiên cứu khoa học luôn tiềm ẩn bất định - từ thay đổi công nghệ, hạn chế về thiết bị đến những biến động khách quan trong triển khai. Nếu quản trị rủi ro yếu, hệ thống dễ rơi vào hai cực đoan: Siết chặt quá mức khiến đổi mới sáng tạo bị "chết yểu", hoặc buông lỏng dẫn đến thất thoát, kém hiệu quả. Vì vậy, mục tiêu của Hội thảo lần này là góp phần hình thành một hệ sinh thái quản trị rủi ro KH&CN hiện đại, tích hợp số, tạo "khoảng không an toàn" để các nhà khoa học mạnh dạn theo đuổi ý tưởng táo bạo.

NAFOSTED xác định quản trị rủi ro phải trở thành cấu phần cốt lõi trong mô hình vận hành. Thời gian qua, Quỹ đã xây dựng khung quản trị rủi ro tổng thể; triển khai mô hình 3 tuyến phòng vệ theo thông lệ OECD; bộ tiêu chí nhận diện - phân loại - chấm điểm rủi ro cho từng nhiệm vụ KH&CN; quy trình giám sát theo "vòng đời nhiệm vụ"; và đặc biệt, tích hợp quản trị rủi ro vào nền tảng số - Hệ thống quản lý nhiệm vụ KH&CN thời gian thực.

Ông Đào Ngọc Chiến bày tỏ tin tưởng, sự chuyển đổi này sẽ giúp Quỹ: Minh bạch hơn; Dữ liệu hóa các chỉ báo rủi ro; Cảnh báo sớm và phòng ngừa tốt hơn; Tạo không gian để các nhà khoa học mạnh dạn theo đuổi ý tưởng táo bạo. Đồng thời kỳ vọng, các khuyến nghị hôm nay sẽ trở thành chất liệu quan trọng để Quỹ xây dựng Hướng dẫn quản trị rủi ro trong tài trợ KH&CN, cũng như đóng góp cho hệ thống các quỹ bộ ngành, địa phương.

Từ góc nhìn rộng hơn, quản trị rủi ro đang trở thành nền tảng của một hệ thống KH&CN năng động, hiệu quả. "Nếu quản trị tốt rủi ro, chúng ta bảo vệ được ngân sách, bảo vệ nhà khoa học và mở đường cho những đột phá mà xã hội kỳ vọng", ông Đào Ngọc Chiến khẳng định.

Trình bày "Quy định về quản lý rủi ro trong thực hiện hoạt động KH,CN&ĐMST theo quy định của Luật KH,CN&ĐMST 2025", bà Nguyễn Thị Ngọc Diệp, Phó Vụ trưởng Vụ Khoa học Xã hội, Nhân văn và Tự nhiên nhấn mạnh, quản trị rủi ro không chỉ là một yêu cầu kỹ thuật, mà là triết lý quản lý mới của nền khoa học Việt Nam - nơi ĐMST được khuyến khích bằng chính sự chấp nhận rủi ro. Luật KH,CN&ĐMST 2025 và các nghị định liên quan lần đầu tiên thể chế hóa quan điểm "dám thử nghiệm - chấp nhận rủi ro - kiến tạo đổi mới", xác lập ba loại rủi ro có thể chấp nhận: Rủi ro trong nghiên cứu, rủi ro trong thử nghiệm có kiểm soát và rủi ro trong đầu tư mạo hiểm

Một điểm tiến bộ đáng chú ý là Điều 9 của Luật, quy định tổ chức, cá nhân làm khoa học được loại trừ trách nhiệm hành chính và miễn trách nhiệm dân sự khi đã tuân thủ quy trình, không gian lận và không sử dụng sai mục đích kinh phí nhưng kết quả không đạt kỳ vọng. Đây là cơ chế bảo vệ nhà khoa học - một bảo đảm pháp lý quan trọng để họ mạnh dạn theo đuổi các hướng nghiên cứu tiên phong. Nghị định 267/2025/NĐ-CP cũng xác định rõ ba nhóm rủi ro được chấp nhận và yêu cầu mỗi nhiệm vụ phải nhận diện, phân tích, dự báo và bố trí phương án quản trị rủi ro ngay từ khi xây dựng.

Công tác xét tài trợ và đặt hàng nhiệm vụ KH,CN&ĐMST cũng được đưa vào khung quản trị rủi ro. Nhiệm vụ sử dụng ngân sách nhà nước sẽ được phân loại theo mức độ rủi ro dựa trên: Tính mới, tính tiên phong và không chắc chắn của tri thức, công nghệ; Mức độ chắc chắn của cơ sở khoa học, độ phức tạp kỹ thuật; Khả năng kiểm chứng và dự báo kết quả đầu ra; Điều kiện, nguồn lực triển khai; Tác động tiềm năng, quy mô áp dụng và mức độ phụ thuộc tài chính; Mức độ phụ thuộc vào thị trường, xã hội và khung pháp lý liên quan. Việc phân loại này là căn cứ để xây dựng trần kinh phí, xác định tiêu chí xét chọn và thiết kế cơ chế đầu tư phù hợp, hướng đến sử dụng ngân sách hiệu quả và có trọng tâm.

Không chỉ dừng lại ở nghiên cứu, Luật và các nghị định còn xác định kết quả đánh giá hiệu quả hoạt động của tổ chức KH&CN công lập là cơ sở điều chỉnh kế hoạch, ngân sách và chính sách nhân lực - tạo sự liên thông giữa quản trị rủi ro, đánh giá hiệu quả và phân bổ nguồn lực.

Xây dựng hệ sinh thái quản trị rủi ro KH&CN hiện đại

Về cơ chế quản trị rủi ro trong tổ chức và thực hiện hoạt động KH,CN&ĐMST, ông Lê Đình Hanh, Phó Giám đốc NAFOSTED cho biết, tinh thần "Làm khoa học là phải chấp nhận rủi ro và mạo hiểm" từng xuất hiện trong Luật KH&CN 2013 nhưng chỉ đến Luật KH,CN&ĐMST 2025 và Nghị định 267 mới được cụ thể hóa thành các tiêu chí, quy trình và cơ chế đầy đủ. Theo đó, quản trị rủi ro chính là "lá chắn" bảo vệ con người, tài sản, dữ liệu và uy tín tổ chức nghiên cứu, đồng thời giúp nhiệm vụ khả thi hơn trong bối cảnh đổi mới sáng tạo liên tục biến động.

Khung pháp lý mới coi quản trị rủi ro là công cụ trung tâm để nhận diện, đánh giá và giảm thiểu rủi ro - từ sai sót kỹ thuật, tai nạn, vi phạm đạo đức đến sai lệch dữ liệu. Khi được thực thi tốt, quản trị rủi ro giúp nghiên cứu đi đúng hướng, sử dụng nguồn lực hiệu quả, tăng tính linh hoạt và củng cố niềm tin của cộng đồng khoa học.

Ông Lê Đình Hanh cũng chia sẻ loạt biện pháp quản trị rủi ro tại Quỹ gồm: Đầu vào, hồ sơ nhiệm vụ phải nêu rõ rủi ro và phương án quản trị; đồng thời bổ sung trần kinh phí và tiêu chí đánh giá rủi ro cho từng loại hình mời gọi. Xét chọn, hội đồng khoa học và phản biện kín đánh giá năng lực tổ chức chủ trì, mức độ rủi ro và khả năng kiểm soát. Triển khai, nhiệm vụ được giám sát liên tục qua Hệ thống quản lý trực tuyến, cập nhật theo thời gian thực, thiết lập cơ chế cảnh báo sớm và sẵn sàng ứng dụng AI để phát hiện bất thường. Đầu ra, nhiệm vụ được đánh giá theo mức độ hoàn thành và hiệu quả, đồng thời cập nhật thông tin ứng dụng và thương mại hóa trong tối thiểu 5 năm.

Theo ông Lê Đình Hanh, NAFOSTED sẽ tiếp tục hoàn thiện các biện pháp khác nhằm xây dựng hệ sinh thái quản trị rủi ro hiện đại - nền tảng để bảo đảm an toàn, thúc đẩy sáng tạo và nâng cao hiệu quả đầu tư công trong KH&CN.

Bà Nguyễn Thị Thu Oanh, Nguyên Phó Giám đốc Ban Quản lý dự án FIRST đã phác họa bức tranh đa dạng về chính sách quản lý rủi ro trong tài trợ nghiên cứu của các quốc gia tiên tiến. Cụ thể, Trung Quốc vừa khuyến khích nghiên cứu rủi ro cao, vừa siết chặt liêm chính học thuật và giám sát tài chính; Hàn Quốc quản lý theo hệ thống, phân định trách nhiệm rõ ràng và đưa chi phí kiểm soát rủi ro vào ngân sách dự án; Cộng hòa Liên bang Đức đề cao trung thực khoa học, tự chịu trách nhiệm và minh bạch rủi ro; Hoa Kỳ sử dụng khung pháp lý mạnh để tách đánh giá rủi ro khỏi thành tích khoa học và áp dụng điều kiện đặc biệt hoặc từ chối tài trợ nếu rủi ro vượt tầm kiểm soát.

Theo bà Nguyễn Thị Thu Oanh, bài học dành cho Việt Nam là quản lý rủi ro phải diễn ra xuyên suốt vòng đời dự án, gắn liền với khung quy định chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu; mọi rủi ro được cho phép chỉ khi nhà khoa học tuân thủ đúng quy trình, thành thật trong nghiên cứu và không sai phạm tài chính. Các quốc gia cũng cho thấy chi phí kiểm soát rủi ro được tính vào ngân sách, đồng thời không khoan nhượng với hành vi gian lận, vi phạm đạo đức, gây tổn hại đối tượng tham gia hoặc làm suy giảm chất lượng nghiên cứu - nền tảng để khoa học phát triển đột phá nhưng bền vững.

Từ góc nhìn thực tiễn tài chính, bà Trần Hải Vân, Trưởng phòng Quản lý Rủi ro tín dụng Vietcombank chia sẻ quy trình quản trị rủi ro khép kín của ngân hàng, nơi mỗi khoản tín dụng được thẩm định toàn diện từ hồ sơ pháp lý, dòng tiền đến môi trường kinh doanh. Ngân hàng xây dựng chân dung khách hàng, kiểm tra chéo dữ liệu, giám sát định kỳ và đột xuất, áp dụng cơ chế cảnh báo sớm để phát hiện bất thường. Phân cấp thẩm quyền rõ ràng giúp tăng tính minh bạch và rút ngắn thời gian xử lý, nhưng vẫn đảm bảo an toàn hệ thống. Bài học rút ra cho lĩnh vực tài trợ KH&CN là quản trị rủi ro phải dựa trên nhận diện - đo lường - giám sát liên tục, đồng thời duy trì sự linh hoạt để không cản trở đổi mới.

Tại Hội thảo, các đại biểu tập trung trao đổi, đề xuất về công cụ, phương thức và hệ thống kiểm soát rủi ro. Nhiều vấn đề được thảo luận sâu như thiết kế bộ công cụ quản trị rủi ro thống nhất cho hệ thống quỹ, cơ chế cảnh báo sớm trong nền tảng trực tuyến, hay cách bảo vệ nhà khoa học khi rủi ro khách quan xảy ra và xây dựng "văn hóa quản trị rủi ro" - một văn hóa vừa khuyến khích dấn thân sáng tạo, vừa bảo đảm trách nhiệm giải trình.

Hội thảo khép lại với thông điệp: Quản trị rủi ro không phải rào cản đổi mới, mà là bệ đỡ để KH&CN Việt Nam phát triển an toàn, minh bạch và hiệu quả. Từ kinh nghiệm quốc tế, thực tiễn ngân hàng đến khung pháp lý trong nước, một hệ sinh thái quản trị rủi ro hiện đại, tích hợp số, minh bạch, có cơ chế cảnh báo sớm đang dần hình thành, mở ra không gian an toàn để nhà khoa học theo đuổi những ý tưởng táo bạo và tạo ra các giá trị đột phá cho xã hội.