Bộ Khoa học và Công nghệ MINISTRY OF SCIENCE AND TECHNOLOGY

Sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ: Biến tài sản trí tuệ thành động lực mới cho đổi mới sáng tạo

Sau gần hai thập kỷ thi hành, Luật Sở hữu trí tuệ đã góp phần bảo hộ sáng tạo và thúc đẩy phát triển kinh tế tri thức. Tuy nhiên, trong bối cảnh công nghệ số và hội nhập quốc tế đang diễn ra sâu rộng, nhiều quy định của Luật đã bộc lộ hạn chế, khiến tài sản trí tuệ chưa thực sự trở thành nguồn lực kinh tế có giá trị thương mại cao. Lần sửa đổi năm 2025 được kỳ vọng sẽ là bước ngoặt lớn, đưa tài sản trí tuệ trở thành động lực quan trọng cho đổi mới sáng tạo và tăng trưởng quốc gia.

Nhu cầu cấp thiết từ thực tiễn

Luật Sở hữu trí tuệ được ban hành năm 2005, đã 3 lần sửa đổi (2009, 2019 và 2022). Tuy nhiên, thực tế triển khai đã bộc lộ những hạn chế, như: Thủ tục xác lập quyền còn rườm rà, chế tài xử phạt chưa đủ sức răn đe, năng lực giám định còn hạn chế và vi phạm quyền sở hữu trí tuệ có xu hướng gia tăng cả về quy mô lẫn tính chất.

Theo ông Nguyễn Thành Nam, Phó Cục trưởng Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước (Bộ Công Thương), trong 6 tháng đầu năm 2025, cả nước đã xử lý hơn 50.000 vụ việc liên quan buôn lậu, hàng giả và vi phạm quyền sở hữu trí tuệ, với giá trị hàng hóa vi phạm lên tới hàng nghìn tỷ đồng; riêng lĩnh vực nhãn hiệu, có hơn 1.400 vụ xâm phạm bị xử lý, tăng gần 30% so với cùng kỳ.

Một nguyên nhân quan trọng khác là lần sửa đổi gần nhất (2022) diễn ra trước khi Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 57-NQ/TƯ (22/12/2024) về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, cùng với Nghị quyết số 68-NQ/TƯ (4/5/2025) về phát triển kinh tế tư nhân. Hai nghị quyết này đều đặt mục tiêu thương mại hóa tài sản trí tuệ, cắt giảm thủ tục hành chính và tăng chế tài bảo vệ quyền trong bối cảnh công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo, dữ liệu số và kiểu dáng phi vật lý đang phát triển mạnh.

Luật sư Trương Anh Tú, Giám đốc TAT Law Firm, cho rằng: "Tài sản trí tuệ ở Việt Nam vẫn chưa thực sự được coi là tài sản đúng nghĩa. Dù đã có hơn 700.000 nhãn hiệu được bảo hộ, song việc đưa chúng vào lưu thông, định giá hay thế chấp còn vô cùng khó khăn. Thiếu cơ chế định giá và công cụ tài chính hỗ trợ khiến tài sản trí tuệ chưa phát huy được giá trị kinh tế thực."

Ở các nước phát triển, tài sản vô hình chiếm tới 80–90% tổng giá trị doanh nghiệp. Sáng chế, nhãn hiệu, kiểu dáng công nghiệp không chỉ là công cụ bảo vệ sáng tạo, mà còn là "vũ khí mềm" trong cạnh tranh quốc tế. Như Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng từng nhấn mạnh: "Sở hữu trí tuệ biến kết quả nghiên cứu thành tài sản. Khi đã là tài sản, nó có thể định giá, chuyển nhượng, cho thuê, thế chấp để tạo vốn."

Năm nhóm chính sách lớn trong dự thảo Luật sửa đổi

Theo Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Hoàng Minh, Tổ trưởng Tổ soạn thảo Dự án Luật, lần sửa đổi này đề xuất sửa 75 điều, tập trung vào 5 nhóm chính sách lớn, nhằm biến tài sản trí tuệ thành tài sản thương mại thực sự.

Lần đầu tiên khái niệm "tài sản trí tuệ" được bổ sung, xác định rõ là quyền tài sản gắn với đối tượng sở hữu trí tuệ, có giá trị kinh tế và khả năng khai thác thương mại. Dự thảo cho phép ghi nhận vào sổ kế toán, định giá lại theo giá trị hợp lý; thí điểm cơ chế thế chấp bằng quyền sở hữu trí tuệ, huy động vốn qua thị trường chứng khoán, và phát triển sản phẩm tài chính, bảo hiểm liên quan.

Thứ hai, cải cách thủ tục hành chính. Dự thảo rút ngắn thời gian công bố đơn kiểu dáng, nhãn hiệu, chỉ dẫn địa lý từ 2 tháng xuống 1 tháng; phản đối đơn sáng chế từ 9 tháng xuống 6 tháng; đơn nhãn hiệu từ 5 tháng xuống 3 tháng. Đồng thời, bổ sung quy định bảo mật đơn đăng ký với mọi cá nhân, tổ chức tham gia xử lý, bảo đảm minh bạch và nhanh chóng.

Thứ ba, tăng cường bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ. Luật siết chặt chế tài, giao thêm trách nhiệm cho Tòa án và Viện Kiểm sát, đồng thời kiện toàn thanh tra chuyên ngành, nhằm bảo đảm tính răn đe, kịp thời xử lý vi phạm trong môi trường số.

Thứ tư, bảo đảm thực thi cam kết quốc tế. Luật được rà soát để phù hợp với các cam kết trong CPTPP, EVFTA, RCEP, đồng thời bảo vệ lợi ích hợp pháp của doanh nghiệp trong nước, tránh phụ thuộc vào các tập đoàn sở hữu trí tuệ nước ngoài.

Thứ năm, cập nhật các vấn đề mới của thời đại số. Lần đầu tiên, Luật cho phép sử dụng dữ liệu công khai hợp pháp để huấn luyện trí tuệ nhân tạo (AI), mở rộng khái niệm kiểu dáng công nghiệp sang sản phẩm phi vật lý, phù hợp với sự phát triển của metaverse và công nghệ 3D.

Từ sáng tạo đến giá trị kinh tế

Dự thảo cũng đề xuất xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về giá trị tài sản trí tuệ, ban hành bộ tiêu chuẩn định giá minh bạch, hỗ trợ tổ chức trung gian như các tổ chức quản lý tập thể quyền tác giả, dịch vụ đại diện sở hữu trí tuệ, tạo niềm tin cho doanh nghiệp và nhà đầu tư khi giao dịch.

Theo giới chuyên gia, việc sửa đổi Luật năm 2025 không chỉ khắc phục bất cập kỹ thuật, mà quan trọng hơn là thay đổi tư duy quản lý, coi sáng tạo của con người là tài sản có thể thương mại hóa, lưu thông, và tạo giá trị tương đương các loại tài sản hữu hình khác.

Nếu được triển khai hiệu quả, hàng nghìn sáng chế, nhãn hiệu, kiểu dáng công nghiệp sẽ không còn "nằm im" trong hồ sơ, mà trở thành nguồn lực kinh tế mới, tạo cú hích mạnh mẽ cho đổi mới sáng tạo, thúc đẩy năng lực cạnh tranh quốc gia, góp phần hiện thực hóa mục tiêu Việt Nam trở thành quốc gia đổi mới sáng tạo hàng đầu khu vực vào năm 2035.