Kháng chiến giành độc lập (1945–1954)
Ngay từ những ngày đầu cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đặc biệt quan tâm tới công tác bảo đảm thông tin liên lạc, Người căn dặn rằng: "Việc liên lạc là một việc quan trọng bậc nhất trong công tác cách mệnh, vì chính nó quyết định sự thống nhất chỉ huy, sự phân phối lực lượng và bảo đảm thắng lợi".
Ngày 15/8/1945, Ban Giao thông chuyên môn được thành lập tại Tân Trào, mở ra những tuyến liên lạc bí mật phục vụ Tổng khởi nghĩa Cách mạng Tháng 8/1945. Ngay trong năm 1946, bộ tem bưu chính đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, vừa là biểu tượng chủ quyền quốc gia, vừa đánh dấu bước khởi đầu quan trọng của ngành Bưu điện.
Bộ tem bưu chính đầu tiên. Ảnh tư liệu.
Cùng với bưu chính, lĩnh vực khoa học kỹ thuật đã ghi dấu ấn quan trọng. Ngay sau khi dành được độc lập, Chủ tịch Hồ Chí Minh viết bài "Nhân tài và kiến quốc" và "Thông lệnh Tìm người tài đức", được xem là bản "chiếu cầu hiền" giữa tình thế "ngàn cân treo sợi tóc" đã lay động bao trí thức Việt kiều, đưa họ trở về phục vụ kháng chiến như: Bác sĩ Trần Hữu Tước, kỹ sư Trần Đại Nghĩa, kỹ sư Võ Quí Huân, Võ Đình Quỳnh… Họ đã đặt nền móng quan trọng đầu tiên cho khoa học và y học nước nhà.
Tháng 9/1945, Phòng Quân giới được thành lập, sau đổi tên thành Cục Quân giới, do Giáo sư Trần Đại Nghĩa lãnh đạo. Ngày 4/2/1947, Nha Nghiên cứu Kỹ thuật thuộc Cục Quân giới ra đời. Trong lán tranh Việt Bắc, ông cùng cộng sự đã chế tạo thành công súng Bazooka chống tăng, súng không giật SKZ, góp phần quyết định chiến thắng trong nhiều trận đánh quan trọng.
Cuối năm 1949, trở về từ Nhật Bản, Giáo sư, bác sĩ Đặng Văn Ngữ mang theo giống nấm Penicillium và khát vọng sản xuất kháng sinh cho kháng chiến. Ông đã tạo ra những liều Penicillin đầu tiên và nước lọc Penicillin cứu sống hàng vạn thương binh trên chiến trường.
Những con người ấy, từ bưu tá, điện báo viên đến nhà khoa học, bác sĩ... mỗi người một nhiệm vụ, nhưng cùng chung phẩm chất Trung thành - Dũng cảm - Tận tụyhy sinh vì độc lập, tự do của đất nước.
Xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc và giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (1954–1975)
Sau Hiệp định Genève, đất nước chia cắt. Từ miền Bắc, hai lĩnh vực song hành, Khoa học công nghệ (KHCN), BCVT cùng hướng về mục tiêu: Xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc, giải phóng miền Nam. Năm 1955, Nha Bưu điện – Vô tuyến điện được đổi tên thành Tổng cục Bưu điện Việt Nam.
Ngay sau giải phóng, Bưu điện miền Bắc đã nhanh chóng tiếp quản cơ sở. Chỉ trong 3 ngày, Ty Bưu điện đặc biệt đã cấp tốc kéo 142 km đường dây, lắp 115 máy điện thoại, đáp ứng kịp thời yêu cầu thông tin. Đồng thời, hình thành hệ thống Bưu điện chuyên trách phục vụ Trung ương Đảng chỉ đạo chiến trường miền Nam. Để phục vụ Trung ương Cục Miền Nam, Ban Thông tin liên lạc được thành lập tháng 10/1961 và Ban Giao Bưu vận vào ngày 02/6/1962.
Giai đoạn 1965–1968, thông tin vô tuyến điện phát triển khắp từ Bắc vào Nam. Trong chiến dịch "Điện Biên Phủ trên không", chiến sĩ Bưu điện đã hy sinh để giữ mạch máu Bắc – Nam thông suốt. Một trong những kỳ tích lớn là: dù Mỹ ra sức bắn phá miền Bắc, mạng lưới vi ba vẫn được xây dựng, nối từ Hà Nội đến các tỉnh và hòa mạng với chiến trường B.
Trong những năm tháng ác liệt ấy, GS. Đàm Trung Đồn cùng đồng nghiệp nghiên cứu các giải pháp chống nhiễu radar và đài vô tuyến điện, bảo đảm hệ thống thông tin quân sự hoạt động liên tục. Trên những tuyến giao bưu đầy hiểm nguy, nhiều nữ chiến sĩ đã hiến dâng cả tuổi thanh xuân để giữ cho mạch máu thông tin luôn thông suốt.
Trong hoàn cảnh chiến tranh leo thang ác liệt, Đảng ta quyết định chuyển hướng, tăng tốc phát triển khoa học – kỹ thuật, vừa phục vụ tiền tuyến, vừa chuẩn bị kiến thiết ở miền Bắc. Tháng 4/1958, Quốc hội quyết nghị thành lập Uỷ ban Khoa học Nhà nước; Ngày 04/3/1959, Ủy ban Khoa học Nhà nước chính thức được thành lập.
Ngày 18/5/1963, tại Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ nhất, hội phổ biến Khoa học Kỹ thuật Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã căn dặn: "Khoa học phải từ sản xuất mà ra và phải trở lại phục vụ sản xuất, phục vụ quần chúng, nhằm nâng cao năng suất lao động và không ngừng cải thiện đời sống của nhân dân, bảo đảm cho CNXH thắng lợi".
Để kiến thiết miền Bắc, chi viện cho miền Nam các nhà khoa học giai đoạn này tận tụy nghiên cứu vì ba mục tiêu lớn: sản xuất, dân sinh và quốc phòng. Từ nghiên cứu về giống, quy trình canh tác... của GS. Bùi Huy Đáp và GS. Lương Định Của, nhiều địa phương đã xuất hiện "cánh đồng 5 tấn, 10 tấn", đảm bảo lương thực cho miền Bắc và chi viện miền Nam.
Năm 1962, cộng đồng y học thế giới ngạc nhiên đến sửng sốt khi bác sĩ Tôn Thất Tùng sáng tạo phương pháp cắt gan "khô" không gây chảy máu trong khi mổ. "Phương pháp cắt gan Tôn Thất Tùng" đã trở thành kinh điển, cứu sống hàng nghìn người.
Giai đoạn này cũng ghi nhận dấu ấn của nhiều nhà khoa học xuất sắc trong lĩnh vực khoa học cơ bản, trong đó có GS. Hoàng Tụy. Ông đã phát minh ra phương pháp "lát cắt Tụy", được coi là cột mốc đầu tiên đánh dấu sự ra đời của một chuyên ngành toán học mới: Lý thuyết tối ưu toàn cục. Với hơn 100 công trình trên các tạp chí quốc tế đãđưa tên tuổi của GS Hoàng Tụy trở thành cây đại thụ của nền toán học Việt Nam.
Trên mặt trận quân sự, trí tuệ Việt Nam góp phần quyết định trong chiến dịch "Điện Biên Phủ trên không". Tên lửa phòng không SAM-2 đã tạo nên kỳ tích chiến thắng "Điện Biên Phủ trên không". Trung thành – Dũng cảm – Tận tụy – Sáng tạo – Nghĩa tình. Những phẩm chất ấy của người lính thông tin, của các nhà khoa học đã góp phần làm nên đại thắng mùa xuân năm 1975.
Giai đoạn tiền đổi mới (1975-1986)
Ngày 30/4/1975, chiến tranh kết thúc, non sông liền một dải. Ngành BCVT bước ngay vào nhiệm vụ sống còn: hợp nhất hai mạng lưới thông tin Bắc – Nam, khôi phục liên lạc từ đồng bằng đến hải đảo.
Năm 1976, Tổng cục Bưu điện chính thức tham gia Liên minh Bưu chính Thế giới và Liên minh Viễn thông Quốc tế, mở ra giai đoạn hội nhập với thế giới. Ngày 24/12/1978, tuyến đường trục vi ba Bắc – Nam hoàn thành, trở thành "mạch máu" viễn thông quốc gia, hiện đại hóa mạng lưới thông tin liên lạc.
Giai đoạn 1975–1986, Ngành vừa tiếp quản vừa khôi phục mạng lưới thông tin. Năm1983, điện thoại kết nối thành công từ Trung ương đến 40 tỉnh/thành phố. Năm 1996, VNPT lắp đặt trạm vệ tinh mặt đất để phục vụ việc truyền phát tín hiệu lên vệ tinh Vinasat trên đảo Trường Sa, lần đầu tiên đưa tiếng nói người lính đảo về với gia đình. Đây cũng là năm bứt phá của Viễn thông Việt Nam khi chúng ta trở thành một trong 60 quốc gia sở hữu mạng điện thoại 1 triệu thuê bao, với tốc độ phát triển máy điện thoại nhanh thứ hai khu vực.
Sau đại thắng mùa xuân năm 1975, KH&CN trở thành lực lượng nòng cốt trong khôi phục và phát triển kinh tế. Thành tựu KH&CN nổi bật thời kỳ này trong nông nghiệp là việc đưa năng suất lúa lên 28,5 tạ/ha/vụ, sản lượng lương thực đạt 18,2 triệu tấn/năm. Đặc biệt, công trình nghiên cứu trị phèn, khai hoang Đồng Tháp Mười từ một vùng đất chết, ngập úng, bạt ngàn lau sậy trở thành vùng sản xuất lúa, tràm, bạch đàn chủ lực của vùng hạ lưu châu thổ là một cuộc cách mạng trong nông nghiệp đã khẳng định trình độ và tâm huyết của các nhà khoa học Việt Nam. Đây là giai đoạn khoa học Việt Nam thể hiện rõ tinh thần làm chủ công nghệ. Minh chứng là lò phản ứng nghiên cứu hạt nhân Đà Lạt được khởi động lại vào năm 1984, đặt nền móng cho ngành khoa học hạt nhân của nước nhà.
Đổi mới và vươn tầm (1986 – 2025)
Đại hội lần thứ VI của Đảng đã mở ra công cuộc đổi mới toàn diện đất nước. Ngành BCVT đã tiên phong số hóa hạ tầng, năm 1996, tuyến cáp quang biển quốc tế T–V–H đầu tiên được vận hành; Quyết định lịch sử của Tổng cục trưởng Đặng Văn Thân "đi thẳng lên kỹ thuật số" thay đổi toàn bộ hạ tầng viễn thông, giúp Việt Nam số hóa đến cấp tỉnh khi thế giới còn chưa đạt 50% đưaViệt Nam vào nhóm 10 quốc gia có tốc độ phát triển viễn thông nhanh nhất thế giới.
Trong giai đoạn này, từ các đề tài và nhiệm vụ KH&CN, nhiều công trình trọng điểm đã ra đời, minh chứng năng lực sáng tạo và làm chủ công nghệ của đội ngũ trí thức Việt Nam. Năm 1994, đường dây 500 kV Bắc – Nam mạch 1 dài 1.487 km chính thức vận hành sau 2 năm thi công thần tốc, kết nối hệ thống điện ba miền, giải quyết thiếu điện nghiêm trọng tại miền Nam và miền Trung.
Năm 2012, Nhà máy thủy điện Sơn La – công trình lớn nhất Đông Nam Á được khánh thành. Cũng trong năm này, Việt Nam thiết kế, chế tạo thành công giàn khoan tự nâng 90 m nước – Tam Đảo 03. Tiếp đó, là giàn khoan tự nâng 120m nước Tam Đảo 05, đánh dấu bước nhảy vọt về chất lượng và năng lực cơ khí chế tạo, đưa Việt Nam trở thành một trong số ít các quốc gia có khả năng thiết kế, đóng mới các giàn khoan dầu khí tự nâng.
Giàn khoan tự nâng 120m nước Tam Đảo 05.
Ngành BCVT ghi dấu với những bước tiến vượt bậc: Đài Thông tin vệ tinh mặt đất Hoa Sen I khánh thành ngày 30/6/1980 tại Hà Nam Ninh, với sự giúp đỡ của Liên Xô; tiếp đó, ngày 30/4/1985, Hoa Sen II đi vào hoạt động tại TP. Hồ Chí Minh, mở ra một kỷ nguyên mới trong kết nối quốc tế của Việt Nam.
Nhu cầu phá thế bao vây, phong tỏa nhiều mặt từ bên ngoài đặt ra những bài toán khó và cấp bách với ngành Bưu chính, viễn thông đòi hỏi một cửa ngõ liên lạc hiện đại.
Giải pháp được ngành bưu chính, viễn thông tìm thấy là hợp tác với Liên Xô trong hệ thống Sputnik. Từ đó Đài vệ tinh mặt đất Hoa Sen 1 ra đời tại Hà Nam và chính thức hoạt động vào năm 1980. Công trình đã mở cánh cửa viễn thông đầu tiên của Việt Nam với thế giới, chấm dứt sự cô lập. Lần đầu tiên thực hiện các cuộc gọi quốc tế và truyền hình trực tiếp với chất lượng cao.
Thời kỳ đổi mới chứng kiến những thành tựu khoa học giải quyết các vấn đề trọng yếu của đất nước. Ca ghép thận đầu tiên tại Bệnh viện 103 năm 1992 không chỉ cứu người mà còn mở ra kỷ nguyên ghép tạng Việt Nam. Ngày 16/4/1993 đánh dấu bước ngoặt lịch sử khi mà GSM của Mobifone chính thức khai trương. Công nghệ di động đã xóa nhòa mọi khoảng cách địa lý, mở ra một phương thức giao tiếp mới.
Cùng lúc, công trình thủy điện Hòa Bình và sau này là sự ra đời của các nhà máy thủy điện Sơn La và Lai Châu là những thành tựu trong công nghệ xây dựng hạ tầng của đất nước. Ngày 19/11/1997, Việt Nam chính thức kết nối với mạng Internet toàn cầu. Sự kiện này còn là một bước ngoặt trong quá trình hội nhập quốc tế của Việt Nam.
Năm 2000, dịch vụ 178 chính thức ra mắt, giúp người dân gọi điện thoại đường dài với cước phí rẻ hơn, đánh dấu bước tiến quan trọng trong phổ cập dịch vụ viễn thông tại Việt Nam.
Năm 2004 đánh dấu bước ngoặt lịch sử khi Viettel chính thức gia nhập thị trường viễn thông di động Việt Nam với thương hiệu Viettel Mobile. giúp thay đổi toàn bộ diện mạo ngành viễn thông Việt Nam, đặt nền móng cho hành trình vươn ra thế giới.
Về cơ cấu tổ chức, năm 2002, Bộ Bưu chính – Viễn thông được thành lập và đến tháng 8/2007, thành lập Bộ Thông tin và Truyền thông. Trong lĩnh vực KH&CN, ngày 30/9/1992, Bộ Khoa học, Công nghệ và Môi trường được thành lập và đến tháng 8/2002, đổi tên thành Bộ KH&CN.
Ngày 19/4/2008 và ngày 16/5/2012, vệ tinh Vinasat 1 và Vinasat 2 rời bệ phóng vào không gian, khẳng định chủ quyền trên bầu trời, mở rộng hạ tầng viễn thông và chắp cánh cho khát vọng chinh phục vũ trụ của Việt Nam. Sự ra đời của mạng 4G và 5G tại Việt Nam đã mở ra kỷ nguyên kết nối tốc độ cao, tạo nền tảng vững chắc cho chuyển đổi số, kinh tế số và đổi mới sáng tạo.
Năm 2020 là năm khởi động chương trình chuyển đổi số quốc gia với tinh thần làm chủ công nghệ Make in Vietnam nhấn mạnh việc phát huy nội lực. Chương trình được xây dựng trên ba trụ cột chính Chính phủ số kinh tế số và xã hội số với mục tiêu đưa Việt Nam vào tốp 50 thế giới về Chính phủ điện tử, lấy người dân và doanh nghiệp làm trung tâm. Chiến lược này khẳng định khát vọng làm chủ công nghệ để kiến tạo tương lai số bền vững.
Năm 2021, đại dịch Covid 19 đã trở thành một cuộc tổng duyệt quy mô lớn cho chuyển đổi số quốc gia. Các lệnh giãn cách đã buộc mọi hoạt động phải chuyển mạnh mẽ lên môi trường số, tạo ra một cú hích thúc đẩy toàn xã hội thích ứng và vận hành trên nền tảng số. Giai đoạn này đã chứng minh vai trò không thể thiếu của công nghệ để tạo ra bước nhảy vọt về nhận thức và kỹ năng số cho người dân. Năm 2022 là năm nền tảng. Nhiều nền tảng số ra đời với hàng trăm triệu tài khoản số được kích hoạt, góp phần hình thành một xã hội công dân số và giúp các doanh nghiệp công nghệ Việt vươn ra toàn cầu.
Năm 2023 là năm dữ liệu số quốc gia. Với thông điệp dữ liệu là tài nguyên mới tạo giá trị mới, Việt Nam đã tập trung vào việc kết nối, khai thác các cơ sở dữ liệu quốc gia. Với thành công của Đề án 06. Hơn 65 triệu tài khoản định danh điện tử VNeID được kích hoạt đồng bộ hóa hàng tỉ dữ liệu và thay thế nhiều giấy tờ truyền thống, trở thành trụ cột cho Chính phủ số kinh tế số và xã hội số năm 2024, Việt Nam tập trung phát triển kinh tế số nhằm thực hiện mục tiêu kép, vừa thúc đẩy tăng trưởng, vừa nâng cao năng suất lao động. Chiến lược này dựa trên bốn trụ cột công nghiệp công nghệ thông tin, số hóa các ngành quản trị số và dữ liệu số. Chính phủ đang thúc đẩy mạnh mẽ sản xuất và tiêu dùng số, củng cố vị thế là nền kinh tế số có tốc độ tăng trưởng nhanh nhất Đông Nam Á.
Trong những năm qua, KHXH&NV đã cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về CNXH và con đường đi lên CNXH ở Việt Nam, đồng thời góp phần bảo tồn, phát huy giá trị văn hoá, con người Việt Nam trong thời kỳ đẩy mạnh CNH, HĐH và hội nhập quốc tế.
Ngày 22/12/2024, Tổng Bí thư Tô Lâm đã ký ban hành Nghị quyết số 57 về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số (KH,CN,ĐMST&CĐS) quốc gia. Nghị quyết 57 của Bộ chính trị là tuyên ngôn của Đảng và Nhà nước Việt Nam về việc, lấy KH,CN,ĐMST&CĐS làm động lực trung tâm và đột phá đưa đất nước vượt qua bẫy thu nhập trung bình, trở thành nước phát triển có thu nhập cao.
Ngày 18/2/2025 đã đi vào lịch sử khi Quốc hội thông qua Nghị quyết hợp nhất Bộ KH&CN và Bộ Thông tin và Truyền thông. Ngày 01/3/2025, Bộ KH&CN chính thức đi vào hoạt động. Chỉ trong thời gian ngắn sau hợp nhất, Bộ KH&CN đã tham mưu Chính phủ trình Quốc hội thông qua 5 dự án luật chuyên ngành quan trọng. Đây là minh chứng rõ nét cho năng lực thể chế vượt trội, tầm nhìn đổi mới và quyết tâm chính trị mạnh mẽ, đưa Bộ từ vị thế cơ quan quản lý ngành trở thành kiến trúc sư thể chế cho tương lai phát triển quốc gia.
Việt Nam xếp hạng 6/40 quốc gia về chỉ số AI toàn cầu; hạng 17 thế giới về an toàn thông tin; hạng 18 thế giới về tốc độ internet di động; hạng 44/139 quốc gia về chỉ số đổi mới sáng tạo toàn cầu; hạng 45/133 về chỉ số sẵn sàng mạng; hạng 55/118 về chỉ số hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo toàn cầu.
Tại Lễ kỷ niệm 80 năm ngành BCVT, 66 năm ngành KH&CN và Đại hội Thi đua yêu nước lần thứ I, Tổng Bí thư Tô Lâm khẳng định: "Sau gần 40 năm đổi mới, đất nước ta đã có bước phát triển vượt bậc, từ quốc gia nghèo nàn, bị bao vây cấm vận trở thành nền kinh tế có quy mô lớn thứ 4 Đông Nam Á, thứ 32 thế giới, hội nhập sâu rộng vào chuỗi giá trị toàn cầu. Trong thành tựu chung đó, Ngành BCVT và KHCN có đóng góp rất quan trọng". Và một lần nữa, Tổng Bí thư khẳng định vai trò, vị thế của Ngành: "Khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số không chỉ là lựa chọn mà là con đường sống còn để phát triển nhanh và bền vững. Đây là chìa khóa vàng để hiện thực hóa khát vọng Việt Nam hùng cường, thịnh vượng vào năm 2045".
Suốt 80 năm qua, ngọn lửa truyền thống vẻ vang của ngành BCVT và KH&CN đã được các thế hệ gìn giữ bằng cả xương máu trí tuệ và tâm huyết. Trên hành trình thiêng liêng ấy, thế hệ hôm nay đang vững bước tiến lên kế thừa và viết tiếp những trang sử vàng của đất nước. Hành trình đầy tự hào đó sẽ là nguồn cảm hứng bất tận để thế hệ mai sau viết tiếp Giấc mơ lớn đưa Việt Nam vươn tới những đỉnh cao mới của tri thức và sự thịnh vượng.
