Hội thảo nhằm cụ thể hóa Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị "về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số (KHCN,ĐMST&CĐS) quốc gia"; Chiến lược phát triển KH,CN&ĐMST đến năm 2030; đồng thời làm cơ sở định hướng nghiên cứu trong lĩnh vực KHXH&NV, giai đoạn 2026-2030.
Toàn cảnh Hội thảo.
Thách thức từ biến động dân số trong kỷ nguyên mới
Phát biểu khai mạc Hội thảo, TS. Nguyễn Thành Trung, Phó Vụ trưởng Vụ KHXHNV&TN cho biết, Việt Nam đang đứng trước ngưỡng cửa một kỷ nguyên phát triển mới, với mục tiêu trở thành quốc gia phát triển, thu nhập cao vào năm 2045. Trong bối cảnh đó, sự phát triển không chỉ dừng ở tăng trưởng kinh tế mà phải lấy con người làm trung tâm, coi chất lượng cuộc sống là thước đo quan trọng nhất. Song song, vấn đề dân số - dân cư đang đặt ra hàng loạt thách thức cấp bách như mức sinh giảm sâu, tốc độ già hóa nhanh, thiếu hụt lao động trẻ, áp lực an sinh xã hội, cùng hệ lụy từ đô thị hóa và di cư. Những vấn đề này không chỉ ảnh hưởng đến tiềm năng tăng trưởng kinh tế, mà còn tác động sâu sắc đến việc xây dựng và phát triển các giá trị văn hóa, xã hội và con người Việt Nam.
Ông Nguyễn Thành Trung khẳng định, Hội thảo là dịp để các chuyên gia, nhà quản lý và nhà khoa học cùng chia sẻ, thảo luận và tìm lời giải cho bài toán dân số - dân cư. Vụ sẽ tập hợp các ý kiến của cộng đồng khoa học đề xuất Bộ KH&CN, xây dựng các định hướng nghiên cứu giai đoạn 2026-2030, là cơ sở hình thành các nhiệm vụ, chương trình nghiên cứu khoa học nhằm cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc xây dựng và ban hành chính sách giải quyết các vấn đề thách thức về dân số - dân cư đặt ra, định hướng chính sách phù hợp về phát triển giá trị văn hoá, xã hội, con người Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn 2045.
TS. Nguyễn Thành Trung, Phó Vụ trưởng Vụ KHXHNV&TN phát biểu tại Hội thảo.
Báo cáo đề dẫn Hội thảo, PGS.TS. Chu Văn Tuấn, Viện trưởng Viện Xã hội học và Tâm lý học, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam cho biết, Việt Nam đã đạt nhiều thành tựu quan trọng trong công tác dân số, từ giảm mức sinh thay thế, nâng cao tuổi thọ, cải thiện chỉ số phát triển con người (HDI), đến việc xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư với hơn 100 triệu hồ sơ cá nhân. Tuy nhiên, bên cạnh thành tựu là những thách thức mới nổi: Cơ cấu dân số vàng đang rút ngắn nhanh chóng, mức sinh xuống thấp dưới mức thay thế, tốc độ già hóa thuộc nhóm nhanh nhất thế giới, và tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh chưa được khắc phục. Nếu không có chính sách ứng phó kịp thời, nguy cơ "già hóa trước khi giàu" sẽ trở thành rào cản lớn đối với mục tiêu công nghiệp hóa, hiện đại hóa.
Để giải quyết những vấn đề cấp bách trên, ông Chu Văn Tuấn đề xuất cần có những định hướng chính sách mang tính đột phá và tầm nhìn dài hạn, chuyển trọng tâm từ quy mô dân số sang chất lượng, cơ cấu và phân bố dân cư hợp lý. Cụ thể, cần chủ động thích ứng với già hóa dân số như cần xây dựng một khung chính sách quốc gia toàn diện để thích ứng với già hóa dân số; tận dụng KH,CN&ĐMST để cải thiện hệ thống an sinh xã hội và chăm sóc sức khỏe cho người cao tuổi; có chính sách duy trì mức sinh thay thế một cách bền vững.
Ông Chu Văn Tuấn nhấn mạnh, những vấn đề về dân số và dân cư không phải là những thách thức riêng lẻ, mà là những mắt xích có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Giải quyết chúng đòi hỏi sự hợp tác đa ngành, đa lĩnh vực, từ các nhà khoa học, nhà hoạch định chính sách, cho đến toàn xã hội cũng như đẩy mạnh nghiên cứu và ứng dụng khoa học công nghệ vào quản lý dân cư, từ đó có thể đưa ra các chính sách chính xác và kịp thời hơn.
PGS.TS. Chu Văn Tuấn, Viện trưởng Viện Xã hội học và Tâm lý học, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam phát biểu tại Hội thảo.
Lấy con người làm trung tâm: Giải pháp dân số cho phát triển bền vững
PGS.TS. Lê Thị Thanh Hà, Phó Viện trưởng Viện Triết học, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh nhấn mạnh, những biến động về dân số và dân cư hiện nay vừa là thách thức lớn, vừa mở ra cơ hội lịch sử để Việt Nam chuyển mình mạnh mẽ. Giải quyết vấn đề dân số không chỉ là bài toán kinh tế - kỹ thuật, mà còn đòi hỏi sự cải biến sâu sắc về văn hóa - xã hội, với sự tham gia đồng bộ của cả hệ thống chính trị và sự đồng thuận của toàn dân.
Theo đó, mục tiêu nâng chỉ số Phát triển con người (HDI) lên mức ≥ 0,8 sau năm 2030 được xem là đặc biệt quan trọng cho phát triển bền vững. Để quản lý phát triển xã hội bền vững đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, chính sách dân số của Việt Nam cần hoàn thiện theo hướng giữ mức tăng quy mô dân số ổn định, điều tiết cơ cấu dân số hợp lý, thích ứng với già hóa dân số và nâng cao chất lượng dân số; xây dựng chính sách phát triển kinh tế - xã hội gắn với chính sách dân số vì mục tiêu phát triển xã hội bền vững; cần đột phá trong giáo dục và phát triển nguồn nhân lực… Đặc biệt, cần sự cam kết mạnh mẽ của lãnh đạo, sự đồng hành của khoa học xã hội và nhân văn, cùng sự tham gia của toàn dân. Chỉ khi "lấy con người làm trung tâm" một cách thực chất, Việt Nam mới có thể tiến nhanh, vững chắc trên con đường phát triển bền vững, hướng tới mục tiêu trở thành quốc gia phát triển, phồn vinh và hạnh phúc vào năm 2045.
TS. Nghiêm Thị Thủy, Viện Xã hội học và Tâm lý học, Viện Hàn Lâm KHXH Việt Nam cho biết, tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh tại Việt Nam vẫn diễn ra phức tạp, dù đã có nhiều nỗ lực nhằm khắc phục. Việc duy trì tỷ lệ giới tính khi sinh cân bằng là một yêu cầu cấp bách, không chỉ vì lý do dân số mà còn để tránh những tác động tiêu cực đến các vấn đề xã hội như bất bình đẳng giới và mất ổn định dân số trong tương lai.
Bà Nghiêm Thị Thủy đề xuất các giải pháp để giải quyết tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh gồm: Tăng cường tuyên truyền, giáo dục về bình đẳng giới, tác hại của việc lựa chọn giới tính thai nhi; Xây dựng và thực hiện các chương trình giáo dục về giới tính và sức khỏe sinh sản; Ban hành chế tài xử phạt những cơ sở y tế có hành vi lựa chọn giới tính khi mang để đủ sức răn đe (nêu tên các cơ sở y tế, bác sĩ, thu hồi chứng chỉ hành nghề...); Chính sách an sinh hỗ trợ người già không có con trai; Tăng cường công tác thanh, kiểm tra các cơ sở y tế về việc thực hiện các quy định về siêu âm, tư vấn giới tính thai nhi và các dịch vụ khác liên quan tới lựa chọn giới tính thai nhi.
Đề xuất Khung chính sách quốc gia thích ứng với già hóa dân số: Thúc đẩy an ninh nhân khẩu học và phát triển bền vững thông qua ứng dụng công nghệ, TS. Ngô Quỳnh Anh, Trường Kinh doanh, Đại học Kinh tế Quốc dân khuyến nghị ba nhóm chính sách lớn: (i) Chính sách dân số - giảm nhẹ tốc độ già hóa, kiểm soát mức sinh, hướng tới cân bằng giới tính khi sinh; (ii) Chính sách dài hạn - tận dụng "dân số vàng", giảm thiểu rủi ro già hóa (mất an ninh việc làm, thu nhập, sức khỏe), tạo điều kiện cho thế hệ cao tuổi trong tương lai phát triển khỏe mạnh, giàu có, hạnh phúc; (iii) Chính sách xã hội - công nghệ - cải tiến sản phẩm, dịch vụ thân thiện với người cao tuổi, giúp họ sống độc lập, an toàn, tiếp tục cống hiến cho cộng đồng ngay cả khi thể chất và tinh thần suy giảm. Đây không chỉ là giải pháp ứng phó nhân khẩu học, mà còn là chìa khóa bảo đảm an ninh quốc gia và phát triển bền vững trong kỷ nguyên số.
Tại Hội thảo, các đại biểu đã tập trung trao đổi và thảo luận về Chỉ số phát triển con người Việt Nam và mối liên hệ với các yếu tố dân số học, kinh tế - xã hội; Thực trạng mất cân bằng giới tính khi sinh ở Việt Nam: một số vấn đề đặt ra; Dân số các dân tộc thiểu số vùng biên giới đất liền: Đặc điểm và một số vấn đề đặt ra; Công tác dân số trong tình hình mới; Dân số Việt Nam: Các vấn đề thực tiễn cấp bách và đề xuất chính sách… Đồng thời đưa ra những khuyến nghị, giải pháp thiết thực nhằm góp phần phát triển dân số Việt Nam giai đoạn 2026-2030, tầm nhìn 2045, từ đó đảm bảo sự phát triển bền vững của đất nước trong tương lai.
Phát biểu kết luận, GS.TS. Giang Thanh Long, Trường Kinh tế và Quản lý công, Đại học Kinh tế quốc dân ghi nhận và đánh giá cao các ý kiến đóng góp tâm huyết, xác đáng của các đại biểu; đồng thời khẳng định sẽ tiếp thu đầy đủ, đề xuất Bộ KH&CN, xây dựng các định hướng nghiên cứu giai đoạn 2026-2030. Từ đó, hình thành các nhiệm vụ, chương trình nghiên cứu khoa học nhằm cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc xây dựng và ban hành chính sách giải quyết các vấn đề thách thức về dân số - dân cư đặt ra, định hướng chính sách phù hợp về phát triển giá trị văn hoá, xã hội, con người Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn 2045.
GS.TS. Giang Thanh Long, Giảng viên cao cấp Trường Kinh tế và Quản lý công, Đại học kinh tế quốc dân phát biểu tại Hội thảo.
