Vào mặt trận khoa học để giúp nước
Trần Đại Nghĩa tên thật là Phạm Quang Lễ, sinh ra và lớn lên tại xã Chánh Hiệp, nay là xã Hòa Hiệp, huyện Tam Bình, tỉnh Vĩnh Long, miền quê giàu truyền thống yêu nước và cách mạng. Mồ côi cha từ lúc 7 tuổi, mẹ và chị gái đã tần tảo nuôi ông ăn học.
Phạm Quang Lễ luôn ghi nhớ lời người cha căn dặn: "Con phải lo học hành đến nơi đến chốn… phải biết mang hiểu biết của mình giúp ích cho đời". Thấm nhuần lời căn dặn ấy, Phạm Quang Lễ đã không ngừng học hỏi. Trong lớp không ai nghèo như Phạm Quang Lễ cũng chẳng ai học giỏi như Phạm Quang Lễ, đặc biệt là môn Toán.
Lòng yêu nước của Phạm Quang Lễ sớm được hình thành và nuôi dưỡng bởi truyền thống quê hương Vĩnh Long anh hùng, nơi đã sản sinh ra những người con ưu tú làm rạng danh quê hương, đất nước. Ông thấy mình có thể tham gia vào mặt trận khoa học kỹ thuật để giúp đất nước, vì thế trong ông hình thành một hoài bão nghiên cứu về vũ khí. Hoài bão đó đã được khởi xướng từ năm ông 17 tuổi khi còn học ở trường Mỹ Tho.
Mùa hè năm 1933, Phạm Quang Lễ đỗ đầu hai bằng tú tài, đó là tú tài Tây và tú tài Ta. Tháng 9/1935 ông lên Bến Nhà Rồng để đi du học sang Pháp. Sau những năm tháng học tập cần cù, với trí thông minh và nghị lực, Phạm Quang Lễ đã nhận cùng một lúc 3 bằng đại học: Kỹ sư cầu đường, kỹ sư điện và cử nhân Toán học. Sau đó, ông đã lấy tiếp bằng kỹ sư hàng không, bằng của trường mỏ và trường đại học bách khoa.
Chân dung Phạm Quang Lễ trước khi du học ở Pháp, năm 1935.
Xa quê hương nhưng tấm lòng Phạm Quang Lễ luôn hướng về Tổ quốc, ông đã bí mật tìm mọi cách, tận dụng mọi cơ hội học về kỹ thuật vũ khí ở nước ngoài để khi có thời cơ sẽ trở về Tổ quốc góp sức đánh đuổi giặc ngoại xâm.
Năm 1946, 33 tuổi, từ bỏ nơi làm việc với mức lương 22 lượng vàng/1 tháng, Phạm Quang Lễ theo Bác Hồ trở về Tổ quốc sau hơn 11 năm du học và làm việc tại Pháp. Cái tên Trần Đại Nghĩa mà bác Hồ đặt cho ông năm đó là cái tên đã đưa ông đi vào lịch sử ngành chế tạo vũ khí của Việt Nam.
Bác đã từng nói kháng chiến sắp đến nơi rồi, hôm nay Bác gọi chú đến trao cho nhiệm vụ làm Cục trưởng Cục Quân giới. Chú lo vũ khí cho bộ đội diệt giặc, việc của chú là việc đại nghĩa vì thế kể từ nay Bác đặt tên cho chú là Trần Đại Nghĩa.
Trong kháng chiến chống Pháp, ông đã cùng đồng đội khắc phục mọi khó khăn, thiếu thốn, miệt mài nghiên cứu, chế tạo thành công một số loại vũ khí mới, hiện đại, có hỏa lực mạnh để trang bị cho quân đội ta đánh thắng địch. Đồng thời, ông thực hiện tốt chỉ thị của Bác Hồ về đào tạo đội ngũ cán bộ đủ năng lực thiết kế, chế tạo vũ khí mới.
Tháng 11/1946, ông và các đồng nghiệp đã bắt tay nghiên cứu, chế tạo súng chống tăng dựa theo mẫu Bazooka của Mỹ. Công việc không dễ dàng, thất bại liên tiếp nhưng đã không làm ông nản chí. Cuối cùng, vào tháng 2 năm 1947, cuộc thử nghiệm Bazoka thành công, mức đâm xuyên của đạn vừa chế tạo đạt độ sâu 75cm trên tường gạch, tương đương đạn Bazooka do Mỹ chế tạo. Vũ khí mới xuất hiện đã khiến quân Pháp hoang mang.
Tấm lòng trọn đời vì nghĩa lớn
Trần Đại Nghĩa nhớ lại vào một buổi tối trên con tàu trở về nước, Bác Hồ hỏi, bây giờ ở nhà cực khổ lắm, chú về có chịu nổi không? "Thưa Bác, tôi chịu nổi". Bác lại hỏi tiếp: Bây giờ ở nhà, kỹ sư, công nhân về vũ khí không có, máy móc thiếu, liệu chú có làm được viêc không? Trần Đại Nghĩa nói: "Tôi đã chuẩn bị 11 năm rồi và tôi tin là sẽ làm được".
Trong 11 năm ở Pháp, ngoài sự ham học hỏi, cần cù, thông minh, sáng tạo, Trần Đại Nghĩa còn đặt ra cho mình phương pháp tiếp cận với các kiến thức và công nghệ cần đạt được để có thể áp dụng vào thực tiễn Việt Nam và ông đã làm được điều đó. Khi theo Bác Hồ về nước, hành trang của ông gồm 5 bằng đại học và hơn 1 tấn tài liệu về chế tạo vũ khí 30 ngàn trang.
Được Bác Hồ trực tiếp giao nhiệm vụ, kỹ sư Trần Đại Nghĩa đã cùng nhiều đồng chí xây dựng và phát triển ngành quân giới, chế tạo ra nhiều loại vũ khí mới trong điều kiện vô cùng thiếu thốn về vật tư, thiết bị, trong đó nổi bật nhất là súng và đạn Bazoka, súng không giật Skz để quân đội ta chiến thắng trên chiến trường. Kỹ sư Trần Đại Nghĩa đã mở nhiều lớp đào tạo và bồi dưỡng lý thuyết và thực hành chế tạo vũ khí cho cán bộ, công nhân ngành quân giới trong những ngày đầu kháng chiến.
Sau đạn Bazooka, những năm 1948, 1949, Trần Đại Nghĩa chỉ đạo các đồng nghiệp trong Cục Quân giới nghiên cứu và chế tạo loại súng có sức công phá mạnh, súng không giật SKZ.
Để cho ra đời những sản phẩm vũ khí hiện đại, góp phần quyết định vào thắng lợi trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, ngoài tư chất thông minh, sự sáng tạo trên cơ sở nền tảng kiến thức mà ông đã bí mật, bền bỉ nghiên cứu trong 11 năm ở Pháp và Đức, thì yếu tố góp phần quyết định không hề nhỏ đó chính là lòng yêu nước nghĩa lớn nồng nàn, sự tận tâm, tận lực và trách nhiệm trong công việc với tấm lòng trọn đời vì nghĩa lớn.
Người mở đường khoa học và công nghệ Việt Nam hiện đại
GS.VS. Trần Đại Nghĩa có 12 năm giữ cương vị Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học và Kỹ thuật nhà nước (1965-1977), là Viện trưởng đầu tiên của Viện Khoa học Việt Nam từ năm 1975 - tiền thân của Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam ngày nay. Ông cũng là Chủ tịch đầu tiên của Liên hiệp các Hội khoa học và Kỹ thuật. Với vai trò là vị chỉ huy xuất sắc trong lĩnh vực KH&CN, GS.VS. Trần Đại Nghĩa đã có những đóng góp nền tảng, đặt nền móng cho công tác quản lý hoạt động KH&CN ở nước ta. Ông được xem là người tiên phong mở ra hướng nghiên cứu về quản lý KH&CN, một lĩnh vực còn rất mới thời bấy giờ.
Dấu ấn của GS.VS. Trần Đại Nghĩa vẫn luôn in đậm trong tâm trí giới trí thức Việt Nam. Hình ảnh của ông, một con người hiền hậu, giản dị, chân thành đã để lại nhiều xúc cảm sâu sắc trong lòng những ai từng có dịp tiếp xúc. Dù là một nhà khoa học uyên bác, mang học hàm học vị cao quý nhưng ông luôn khiêm tốn, nhún nhường, thường ca ngợi hết lời những đồng nghiệp khác như Tạ Quang Bửu, Tôn Thất Tùng, Lê Văn Thiêm. Chính sự khiêm nhường và nhân cách lớn ấy đã khiến ông trở thành một biểu tượng mẫu mực của trí thức Việt Nam.
Đồng chí Trần Đại Nghĩa cùng cán bộ Quân giới xem sản phẩm do một Nhà máy quốc phòng sản xuất, tháng 12/1968.
Người ta cho rằng, đằng sau những vinh quang trong sự nghiệp, Giáo sư Trần Đại Nghĩa muốn trở về với cuộc sống lặng lẽ nhưng lật dở những trang nhật ký từ những năm tháng đầu tiên đến những năm tháng cuối đời, chất lửa của người chiến sĩ cách mạng vẫn luôn bùng cháy trong từng nét mực được viết ra, đó là những trăn trở về một đất nước vừa giành độc lập đang muốn vươn lên.
Ngay sau khi nhận nhiệm vụ, ông đã chỉ đạo và trực tiếp tham gia chuẩn bị để Hội đồng Chính phủ ra Chỉ thị 163/CP về phương hướng, nhiệm vụ công tác khoa học và kỹ thuật 1966-1967 và để Ban Bí thư ra Nghị quyết 157/NQ-TƯ về tăng cường công tác khoa học kỹ thuật trong tình hình và nhiệm vụ mới. GS.VS. Trần Đại Nghĩa đã đặt nền móng với điểm đột phá là Quyết định số 175/CP năm 1981 của Chính phủ về cho phép các Viện được ký hợp đồng kinh tế. Đây được xem là "khoán 10" trong lĩnh vực khoa học.
Không chỉ là người đặt nền móng cho công tác quản lý KH&CN, GS.VS. Trần Đại Nghĩa còn được biết đến là nhà khoa học có nhiều đóng góp trực tiếp cho công nghiệp quốc phòng Việt Nam. Cho đến ngày hôm nay, quân đội nhân dân Việt Nam được thừa hưởng những di sản của ông, những bài học mà ông đã dạy về việc làm thế nào phải nghiên cứu, phát hiện những điểm yếu của vũ khí địch, để sáng tạo ra những vũ khí của Việt Nam phù hợp với điều kiện Việt Nam.
Là người sáng lập và lãnh đạo Nha nghiên cứu kỹ thuật (NCKT), viện thiết kế vũ khí đầu tiên của Việt Nam, ông đã quy tụ được đông đảo trí thức trẻ tài năng lên chiến khu, tham gia nghiên cứu, chế tạo và sản xuất vũ khí trong điều kiện cực kỳ gian khổ của kháng chiến. Sau này nhiều cộng sự trẻ của ông trở thành lãnh đạo Đảng, Nhà nước, nhà khoa học đầu ngành của đất nước. Trong số đó có rất nhiều người thầy trực tiếp của các thế hệ những người làm khoa học trong công nghiệp quốc phòng, chính họ không những chỉ truyền đạt cho thế hệ sau những kiến thức và kinh nghiệm mà họ đã truyền đạt sự tâm huyết đối với ngành nghề nghiên cứu, thiết kế, chế tạo vũ khí.
Dù hoạt động trong nhiều lĩnh vực, với các cương vị, chức vụ công tác khác nhau, dù ở bất cứ nơi đâu hay trong bất kỳ hoàn cảnh nào, GS.VS. Trần Đại Nghĩa cũng luôn toàn tâm, toàn ý phục vụ nhân dân, phụng sự tổ quốc. Cuộc đời hoạt động và cống hiến của đồng chí đã nêu một tấm gương sáng về nghị lực, nhân cách, sự cống hiến hết mình trong lao động, nghiên cứu khoa học.
Thông qua tấm gương của ông, ta nhìn thấy cả một thế hệ trí thức - dù được đào tạo ở các nước phát triển hay trưởng thành từ chiến khu khói lửa đều đã đoàn kết, vượt qua muôn vàn gian khó, để từng bước đặt những viên gạch đầu tiên cho nền KH&CN Việt Nam hiện đại, nền tảng cho một đất nước độc lập, tự cường và ngày càng vươn xa.
