Khai thông "điểm nghẽn" thương mại hóa tài sản trí tuệ

Định giá độc lập – yếu tố quyết định minh bạch thị trường tài sản trí tuệ

Phát biểu tại phiên họp tổ bàn về việc sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ, các đại biểu nhận định, việc định giá và thương mại hóa tài sản SHTT, đặc biệt là các sáng chế, đang là một "điểm nghẽn" lớn. 

Đại biểu Nguyễn Ngọc Sơn (đoàn ĐBQH thành phố Hải Phòng) nêu thực trạng các ngân hàng hiện "không chấp nhận" SHTT làm tài sản đảm bảo do thiếu cơ chế pháp lý. Đại biểu cho rằng, quy định "khuyến khích" (Điều 8.3) là chưa đủ, mà cần có cơ chế định rõ, công nhận tài sản SHTT "là một loại tài sản có giá trị pháp lý tương tự như các loại tài sản khác" như cổ phiếu hay bất động sản.

Một vấn đề lớn được nhiều đại biểu quan tâm là quy định cho phép chủ sở hữu "tự xác định giá trị". 

Đại biểu Đinh Thị Ngọc Dung và Đại biểu Nguyễn Văn An (đoàn ĐBQH tỉnh Hưng Yên) cùng bày tỏ lo ngại về rủi ro thiếu minh bạch, khách quan, có thể dẫn đến tình trạng "thổi giá" hay "thổi phồng giá trị tài sản" để góp vốn hoặc vay vốn, gây thiệt hại cho nhà đầu tư khác.

Đối với tài sản SHTT "ngoài sổ sách kế toán", đại biểu Nguyễn Văn An yêu cầu luật phải làm rõ "điều kiện để ghi nhận giá trị tài sản trong sổ kế toán". Đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga cảnh báo quy định này có thể trái với Luật Kế toán và đề nghị làm chặt chẽ hơn: Tài sản này chỉ được ghi nhận là "tài sản theo dõi nội bộ", không phải là căn cứ góp vốn hay thế chấp, "trừ khi được tổ chức thẩm định giá độc lập xác nhận".

Liên quan đến tình trạng các sáng chế sử dụng ngân sách nhà nước bị "cất kho", Đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga kiến nghị bổ sung nghĩa vụ thương mại hóa (Điều 86, 87). Đại biểu đề xuất, nếu sau 3 năm không khai thác, Nhà nước có quyền "thu hồi, bán đấu giá hoặc chuyển giao bắt buộc".

Đại biểu Nguyễn Tuấn Anh (Cần Thơ) tập trung phân tích về cơ chế tài chính hóa quyền sở hữu trí tuệ được nêu tại Khoản 4 Điều 1 của dự thảo, theo đó chủ sở hữu được "tự xác định giá trị quyền SHTT và lập danh mục quản trị riêng" đối với các quyền chưa đủ điều kiện ghi vào sổ kế toán. Đại biểu cho rằng quy định này có thể giúp doanh nghiệp linh hoạt hơn trong quản trị, nhưng cũng tiềm ẩn rủi ro pháp lý nếu không được hướng dẫn rõ ràng.

"Giá trị tài sản ghi trong sổ kế toán phải tuân thủ nghiêm ngặt các chuẩn mực kế toán và tài chính. Nếu không có hướng dẫn thống nhất, việc tự định giá có thể dẫn đến chênh lệch lớn giữa các tổ chức, gây khó khăn trong giao dịch thương mại hoặc huy động vốn," đại biểu Nguyễn Tuấn Anh cảnh báo. Đại biểu phân tích thêm, việc cho phép tự định giá có thể tạo ra kẽ hở để "thổi giá", làm sai lệch giá trị doanh nghiệp hoặc gian lận trong góp vốn. Do đó, cần bổ sung quy định về kiểm soát độc lập các giao dịch góp vốn và huy động vốn bằng tài sản trí tuệ, đồng thời xác định rõ vai trò của các tổ chức định giá chuyên nghiệp.

"Hiện nay, có nhiều tổ chức thẩm định giá hoạt động hợp pháp. Nếu đưa họ vào quy trình đánh giá, sẽ tăng tính khách quan, giảm rủi ro pháp lý. Chúng ta nên quy định cơ chế kiểm tra, giám sát độc lập, thay vì chỉ giao quyền tự xác định cho doanh nghiệp," đại biểu Nguyễn Tuấn Anh nói.

Đại biểu Nguyễn Tuấn Anh cũng lưu ý, việc lập "danh mục tài sản riêng" có thể mâu thuẫn với Luật Kế toán hiện hành, vốn nghiêm cấm hành vi để ngoài sổ sách các tài sản, nợ phải trả. Nếu không quy định rõ, có thể xảy ra vi phạm hành chính hoặc gian lận kế toán; đồng thời kiến nghị: "Cần hướng dẫn chi tiết, tránh tạo khoảng trống pháp lý khiến cơ chế quản lý bị lạm dụng",

Đại biểu Lò Thị Luyến (Điện Biên) cũng bày tỏ lo ngại tương tự. Theo đại biểu, nếu cho phép chủ sở hữu tự định giá, rất dễ xảy ra tình trạng định giá không trung thực, hoặc quá cao, hoặc quá thấp gây khó khăn khi thực hiện giao dịch hoặc khi phát sinh tranh chấp.

"Để đảm bảo công bằng, minh bạch, cần giao Chính phủ quy định chi tiết về hồ sơ, trình tự, thủ tục tự định giá, đồng thời bắt buộc thẩm định độc lập đối với giao dịch thương mại có giá trị lớn. Nếu không có cơ chế kiểm chứng, tính khả thi của quy định này sẽ rất thấp," bà Lò Thị Luyến khẳng định.

Tăng cường bảo hộ sáng tạo, xử lý nghiêm vi phạm

Bên cạnh các vấn đề về định giá và thương mại hóa tài sản trí tuệ, nhiều đại biểu bày tỏ lo ngại trước thực trạng vi phạm quyền SHTT ngày càng gia tăng. 

Đại biểu Trần Hoàng Ngân (TP.Hồ Chí Minh) dẫn số liệu của Cục Sở hữu trí tuệ cho biết, Việt Nam hiện có hơn 700.000 nhãn hiệu được đăng ký bảo hộ, tăng trưởng bình quân 10 -11% mỗi năm, một tín hiệu đáng mừng. Tuy nhiên, chỉ trong 6 tháng đầu năm nay, số vụ vi phạm đã vượt quá 3.000 vụ, tăng mạnh so với cùng kỳ.

Theo đại biểu, các hành vi xâm phạm ngày càng tinh vi, từ hàng giả, hàng nhái đến sao chép nội dung số, thậm chí người tiêu dùng khó phân biệt thật, giả. Nếu không có biện pháp răn đe đủ mạnh, quyền lợi của doanh nghiệp và người sáng tạo sẽ bị xâm hại nghiêm trọng.

"Chính phủ cần có chính sách hỗ trợ đăng ký, bảo hộ, khai thác quyền SHTT cho nhóm yếu thế như hộ sản xuất nhỏ, nông dân, đồng bào dân tộc thiểu số, những người có sản phẩm truyền thống nhưng ít điều kiện tiếp cận pháp lý. Nếu họ bị mất nhãn hiệu hoặc sản phẩm bị sao chép, thiệt hại là rất lớn, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế", đại biểu Trần Hoàng Ngân cho biết. 

Bên cạnh đó, đại biểu cũng đề nghị tăng cường đào tạo, nâng cao năng lực cho cán bộ thực thi và sớm thành lập Tòa án chuyên trách về Sở hữu trí tuệ, nhằm xử lý nhanh, đúng và chuyên sâu hơn các vụ tranh chấp, đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế.

Đại biểu Hà Sỹ Đồng (Quảng Trị) nhìn nhận dự thảo Luật SHTT sửa đổi lần này đã thể hiện nỗ lực lớn khi sửa đổi tới 74 điều, bổ sung 2 điều và bãi bỏ 8 điều. Tuy nhiên, một số định hướng quan trọng trong Tờ trình của Chính phủ, nhất là nội dung về cách mạng công nghiệp 4.0, trí tuệ nhân tạo và chuyển đổi số vẫn chưa được thể hiện đầy đủ.

Đại biểu nhấn mạnh, cần bổ sung nguyên tắc thừa nhận và bảo hộ các sản phẩm có sự tham gia của AI, đồng thời quy định rõ: chỉ công nhận quyền bảo hộ khi có đóng góp sáng tạo của con người; phần do AI tự động sinh ra chỉ được bảo hộ ở mức dữ liệu hoặc quy trình. Ngoài ra, cần có cơ chế bảo hộ tri thức truyền thống, sáng tạo cộng đồng dân tộc thiểu số, lĩnh vực mà UNESCO và WIPO đã khuyến nghị nhiều năm.

Chúng ta có rất nhiều giá trị dân gian, từ bài thuốc, hoa văn thổ cẩm đến nhạc cụ, nhưng chưa được bảo hộ, dễ bị sao chép và thương mại hóa ở nước ngoài mà không có lợi ích quay lại cộng đồng. Đây là khoảng trống cần sớm khắc phục. Về kỹ thuật lập pháp, Đại biểu đề nghị loại bỏ các quy định hành chính, trùng lặp như phân công giữa các bộ, quy trình chuyển giao sáng chế, hay bổ sung quá nhiều loại phí, lệ phí mới. Bên cạnh đó, Luật nên tập trung vào nguyên tắc lớn, giao Chính phủ quy định chi tiết bằng nghị định để bảo đảm linh hoạt, phù hợp với tinh thần phân quyền của Nghị quyết 66-NQ/TW.

Theo Chương trình Kỳ họp thứ 10 Quốc hội khóa XV, dự kiến Quốc hội sẽ thảo luận ở tổ về Dự án Luật này vào ngày 05/11, sau đó thảo luận ở hội trường cuối tháng 11 và thông qua vào đầu tháng 12/2025.