Các giống khoai lang ở Việt Nam phong phú về màu sắc ruột củ, khả năng sinh trưởng và chất lượng dinh dưỡng nhưng phần lớn chưa được khai thác đúng mức. Việc canh tác kéo dài mà không qua chọn lọc đã khiến nhiều nguồn gen quý bị thoái hóa, năng suất thấp và chất lượng không đồng đều.
Trước thực tế đó, năm 2020, Bộ Khoa học & Công nghệ đã phê duyệt nhiệm vụ “Đánh giá tiềm năng di truyền và phát triển nguồn gen khoai lang ở Việt Nam” (mã số NVQG-2020/ĐT.17), giao Trung tâm Tài nguyên thực vật chủ trì thực hiện.
Giống khoai lang bở Bắc Giang.
Phục tráng 5 nguồn gen triển vọng
Trong 5 năm triển khai, nhóm nghiên cứu đã thu thập, mô tả và xây dựng bảng dữ liệu di truyền nông sinh học của 300 mẫu giống khoai lang từ nhiều vùng sinh thái trên cả nước. Các mẫu được phân nhóm theo năng suất, chất lượng, khả năng chống chịu mặn - hạn - úng và kháng sâu bệnh, làm cơ sở khoa học cho việc bảo tồn và khai thác trong tương lai.
Báo cáo đánh giá tiềm năng của các mẫu giống cho thấy nhiều nguồn gen nổi trội về chất lượng củ, hàm lượng dinh dưỡng cao và thích ứng tốt với điều kiện bất lợi. Đây là những yếu tố quan trọng trong bối cảnh khí hậu ngày càng biến động và nhu cầu thị trường đối với nông sản chất lượng ngày càng tăng.
Từ 500 giống khoai lang đã đánh giá, nhóm nghiên cứu tuyển chọn 5 nguồn gen khoai lang có năng suất cao, chất lượng tốt và khả năng thích nghi vượt trội. Các giống này được phục tráng, nhân giống và giới thiệu vào sản xuất, đồng thời hoàn thiện đầy đủ bộ quy trình kỹ thuật gồm phục tráng, nhân giống và sản xuất củ thương phẩm.
Đề tài đã xây dựng 03 mô hình thử nghiệm, mỗi mô hình 5 ha/nguồn gen tại Quảng Ngãi, Bắc Giang và Thanh Hóa. Kết quả cho thấy năng suất củ tăng trên 17% so với giống không phục tráng, chất lượng sản phẩm đồng đều và phù hợp nhu cầu tiêu thụ trong nước. Các quy trình kỹ thuật mới cũng giúp giảm chi phí sản xuất và nâng cao giá trị kinh tế cho nông dân.
Hướng mở cho phát triển nông nghiệp bản địa
Tại các địa phương áp dụng giống phục tráng, năng suất trung bình đạt 17 - 22 tấn/ha, cao hơn đáng kể so với mức 10 - 13 tấn/ha trước đây. Việc sử dụng giống mới và quy trình trồng trọt cải tiến giúp người dân tăng thu nhập, đồng thời tạo nền tảng phát triển vùng sản xuất hàng hóa tập trung.
Đề tài cũng tổ chức 3 lớp tập huấn, chuyển giao kỹ thuật cho nông dân và cán bộ khuyến nông, giúp nâng cao trình độ sản xuất và thúc đẩy áp dụng kỹ thuật canh tác tiên tiến. Các nguồn gen được bảo tồn - khai thác không chỉ có giá trị kinh tế mà còn góp phần giữ gìn bản sắc canh tác truyền thống, tri thức dân gian và đa dạng sinh học.
Khoai lang bản địa có lợi thế lớn về khả năng thích ứng sinh thái, thích hợp trồng xen, luân canh, phù hợp với mô hình VAC và nông lâm kết hợp. Các giống được phục tráng có chất lượng củ tốt, phù hợp chế biến thực phẩm, dinh dưỡng và sản phẩm OCOP, mở ra hướng phát triển nông nghiệp xanh, giảm phụ thuộc hóa chất và thích ứng biến đổi khí hậu.
Đề tài cũng góp phần hình thành chuỗi liên kết nhà nông - nhà khoa học - nhà quản lý - doanh nghiệp, tạo điều kiện phát triển sản xuất khoai lang thương phẩm và từng bước nâng cao giá trị sản phẩm trên thị trường trong nước và xuất khẩu.
Với những kết quả đạt được, nguồn gen khoai lang Việt Nam đang dần được bảo tồn và phát huy đúng hướng. Đây không chỉ là cơ sở khoa học quan trọng cho công tác chọn tạo giống mà còn đặt nền móng để xây dựng các vùng sản xuất khoai lang chất lượng cao, góp phần chuyển đổi cơ cấu cây trồng, tăng thu nhập và thúc đẩy phát triển nông nghiệp bền vững tại nhiều địa phương.
