Vụ việc Công ty TNHH Nhôm Đông Á bị kết luận xâm phạm quyền đối với kiểu dáng công nghiệp của Công ty Cổ phần Eurohouse Việt Nam là một minh chứng cho thấy những bất cập trong cơ chế bảo vệ doanh nghiệp và xử lý vi phạm. Dù đã có kết luận giám định khẳng định hành vi xâm phạm nhưng quá trình xử lý vẫn gặp khó do quy định hiện hành còn phụ thuộc quá nhiều vào việc “bắt quả tang” hàng hóa vi phạm. Trong khi đó, doanh nghiệp vi phạm có thể dễ dàng thay đổi địa điểm sản xuất, phân phối nhỏ lẻ, gây khó khăn cho công tác thanh tra, kiểm tra.
Theo các chuyên gia của Bộ Khoa học và Công nghệ, chế tài xử phạt hành chính quy định tại Nghị định số 65/2023/NĐ-CP đã được nâng cao, song vẫn chưa đủ sức răn đe. Mức phạt còn thấp so với lợi nhuận mà các doanh nghiệp vi phạm thu được, khiến tình trạng “nộp phạt rồi tái phạm” vẫn xảy ra. Bên cạnh đó, cơ chế phối hợp giữa các cơ quan thực thi như Quản lý thị trường, Thanh tra Khoa học và Công nghệ, Công an kinh tế... còn thiếu tính chủ động, dẫn đến kéo dài thời gian xử lý, giảm hiệu quả bảo vệ quyền SHTT.
Trước thực trạng này, giới chuyên môn cho rằng cần sớm có những cải cách mang tính hệ thống nhằm nâng cao hiệu quả thực thi và tăng cường tính răn đe.
Trước hết, cần công nhận kết luận giám định của Viện Khoa học SHTT là căn cứ pháp lý đủ để cơ quan chức năng xử lý vi phạm mà không phụ thuộc vào điều kiện “bắt quả tang”. Cùng với đó, nên nghiên cứu thiết lập cơ chế biện pháp khẩn cấp tạm thời, cho phép tạm đình chỉ sản xuất hoặc thu giữ hàng hóa ngay khi có kết luận giám định, nhằm ngăn chặn kịp thời hành vi vi phạm tiếp diễn.
Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, Liên minh châu Âu (EU) và Hoa Kỳ đều có cơ chế pháp lý cho phép tòa án hoặc cơ quan chuyên trách ban hành lệnh khẩn cấp ngừng sản xuất, thu giữ hàng hóa hoặc phong tỏa tài khoản dựa trên kết luận giám định chuyên môn, mà không cần chứng cứ bắt quả tang trên thị trường. Trung Quốc, trong những năm gần đây, cũng đã cải cách theo hướng này: Cơ quan Quản lý thị trường (SAMR) có quyền ra quyết định xử lý dựa trên kết luận giám định và mẫu vật vi phạm do doanh nghiệp cung cấp.
Những kinh nghiệm đó cho thấy, nếu kết luận giám định được thừa nhận là căn cứ pháp lý độc lập, cơ quan chức năng có thể hành động nhanh chóng, giảm thiểu thiệt hại cho doanh nghiệp và bảo vệ hiệu quả hơn quyền lợi hợp pháp của chủ sở hữu sáng tạo.
Theo Bộ Khoa học và Công nghệ, Việt Nam đã xây dựng và ban hành Chiến lược Sở hữu trí tuệ đến năm 2030, trong đó đặt mục tiêu đưa SHTT trở thành công cụ quan trọng thúc đẩy đổi mới sáng tạo và phát triển bền vững. Việc hoàn thiện khung pháp lý, đặc biệt là cơ chế thực thi và xử lý vi phạm, sẽ là điều kiện tiên quyết để đạt được mục tiêu này.
Xâm phạm quyền SHTT không chỉ gây thiệt hại trực tiếp cho doanh nghiệp bị xâm phạm, mà còn làm méo mó môi trường cạnh tranh, làm giảm động lực sáng tạo và đi ngược lại nỗ lực xây dựng thương hiệu quốc gia. Do đó, cùng với việc tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức của cộng đồng doanh nghiệp, cần thiết lập cơ chế phối hợp liên ngành hiệu quả hơn giữa cơ quan SHTT, quản lý thị trường, công an, tòa án và hải quan, đồng thời công khai minh bạch các vụ việc vi phạm để tăng tính răn đe và tạo niềm tin cho doanh nghiệp tuân thủ pháp luật.
Bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ chính là bảo vệ niềm tin vào công bằng, bảo vệ giá trị của đổi mới sáng tạo, và xa hơn nữa là bảo vệ động lực phát triển bền vững của nền kinh tế Việt Nam trong kỷ nguyên hội nhập và cạnh tranh toàn cầu.
