Hành trình đánh thức nguồn chè búp tím quý

Bảo tồn và phát triển nguồn gen chè tím

Trên những triền đồi trung du thuộc các vùng chè truyền thống, chè tím không xuất hiện ào ạt mà rải rác đan xen trong các nương chè xanh. Tại xã Vô Tranh, tỉnh Thái Nguyên, vùng chè tím được biết đến nhiều hơn thông qua hoạt động của Hợp tác xã sản xuất trà an toàn Thái Ninh.

Diện tích chè tím tại đây được gây dựng từ tâm huyết của những người gắn bó cả đời với cây chè. Tiêu biểu là ông Phạm Văn Dung, người đã dành nhiều năm nghiên cứu, ươm trồng, tuyển chọn để hình thành gần 1ha chè tím trên đồi gia đình.

Không chỉ sở hữu ngoại hình khác biệt, chè tím còn gây ấn tượng bởi hương vị và chất lượng khi chế biến. Tại khu chế biến của HTX, chè tím được thu hái, sơ chế và sao chế thủ công theo quy trình riêng, kết hợp chăm sóc hoàn toàn bằng phân hữu cơ. 

Người sản xuất cho biết, trà tím cho nước ngon nhất từ lượt nước thứ hai, có thể pha đến nước thứ sáu, thứ bảy mà vẫn giữ được vị đậm đà. Nước trà có màu sẫm, hơi ngả tím, hương thơm phảng phất mùi cốm non, vị ban đầu hơi đắng chát nhẹ nhưng nhanh chóng chuyển sang ngọt sâu và để lại dư vị rất lâu nơi cuống họng. Chính hương - sắc - vị hài hòa ấy đã khiến chè tím trở thành một sản phẩm được giới sành trà đặc biệt yêu thích.

Giá trị của chè tím không chỉ dừng lại ở cảm quan mà còn nằm ở thành phần dược liệu. Theo Tiến sĩ Dương Trung Dũng, Trưởng Khoa Nông học, Trường Đại học Nông lâm (Đại học Thái Nguyên) cho biết, trong búp chè tím có nhiều hoạt tính dược học, có tác dụng giảm nguy cơ gây ung thư, giảm kích thước khối u, giảm lượng đường trong máu, giảm cholesterol, diệt khuẩn, diệt virus cúm. Đồng thời, thành phần trong chè tím cũng góp phần kháng viêm, hạn chế sự phát triển của tế bào ung thư, giảm huyết áp, tăng độ bền vững thành mạch, làm chậm quá trình lão hóa. Nhờ đó, chè tím được xem như một loại thảo dược tự nhiên có tiềm năng lớn cho các sản phẩm trà sức khỏe, thực phẩm chức năng và mỹ phẩm thiên nhiên nguồn gốc từ cây chè.

Nhận thấy tiềm năng dược liệu và giá trị kinh tế của giống chè này, từ năm 2019, Trường Đại học Nông Lâm (Đại học Thái Nguyên) đã triển khai nghiên cứu nguồn gen chè Trung du búp tím, từ tuyển chọn cây đầu dòng, nhân giống, nghiên cứu quy trình chế biến đến phát triển phân bón hữu cơ chuyên dụng.

Nhóm nghiên cứu tuyển chọn cây giống khỏe mạnh từ Thái Nguyên, Phú Thọ, trồng tại vườn ươm để nhân giống. Do chè trung du thích hợp trồng xen kẽ với cây khác, vừa bảo vệ môi trường, vừa tạo điều kiện sinh thái tốt, nên năng suất và chất lượng búp chè được đảm bảo. Diện tích chè tím nếu khai thác kinh doanh có thể đạt 5-6 tấn/ha ở tuổi 4, mang lại hiệu quả kinh tế cao, đồng thời bảo tồn nguồn gen quý hiếm.

Mặc dù năng suất không cao như các giống lai, nhưng chè tím có giá trị cao nhờ hương vị đặc trưng, hậu ngọt sâu, tiềm năng xuất khẩu lớn. Hiện 1ha chè tím mỗi năm thu được khoảng 5 tạ chè búp khô, với giá 1 triệu đồng/kg. HTX Thái Ninh áp dụng quy trình hữu cơ, chế biến thủ công, chú trọng "trà sạch tốt cho người uống", đã thu hút đông đảo người sành trà.

Trên cơ sở đó, giai đoạn 2021-2025, nhà trường chủ trì nhiệm vụ khoa học và công nghệ cấp quốc gia "Sản xuất thử nghiệm và chế biến một số sản phẩm từ nguồn gen chè Trung du búp tím cho vùng miền núi phía Bắc" do TS. Dương Trung Dũng làm chủ nhiệm. Nhiệm vụ hướng đến mục tiêu vừa bảo tồn, vừa khai thác hiệu quả nguồn gen chè tím, đồng thời xây dựng chuỗi sản xuất - chế biến - thương mại có giá trị gia tăng cao.

Từ nghiên cứu khoa học tới ứng dụng thực tiễn

Trong khuôn khổ nhiệm vụ, nhóm nghiên cứu đã hoàn thiện quy trình nhân giống cho chè Trung du búp tím nhằm khắc phục tình trạng phân ly mạnh khi trồng bằng hạt. Kết quả cho thấy, nhân giống bằng hom vào giai đoạn từ tháng 9 đến tháng 12 cho tỷ lệ sống và xuất vườn cao, trung bình đạt khoảng 90%. Năng suất hom có thể đạt tới 3,42 triệu hom/ha, trong đó khoảng 65,41% là cây giống loại A. Nguồn giống đồng đều, khỏe mạnh là nền tảng để mở rộng diện tích trồng chè tím theo hướng hàng hóa.

Song song với công nghệ nhân giống, quy trình thâm canh cũng được tối ưu. Nghiên cứu cho thấy, việc bón 5 tấn phân hữu cơ vi sinh/ha giúp cây sinh trưởng tốt và cho năng suất cao nhất, đạt 5,45 tấn/ha tại Phú Thọ và 5,23 tấn/ha tại Thái Nguyên. Thời vụ hái vào các tháng 7-8 mang lại năng suất khoảng 5,99 tấn/ha, đồng thời điểm thử nếm cảm quan đạt 17,92 điểm, xếp loại khá. Các biện pháp phòng trừ sâu bệnh tổng hợp được áp dụng một cách bài bản, góp phần hạn chế sâu bệnh và phù hợp với điều kiện sinh thái vùng trung du miền núi phía Bắc.

Ở khâu chế biến, nhóm nghiên cứu áp dụng phương pháp diệt men bằng hấp - phun hơi nước, kết hợp sấy lạnh và sao, nhằm giữ tối đa hàm lượng polyphenol và hương vị đặc trưng của chè tím. Từ quy trình này, nhóm đã chế biến thành công 1.000 kg chè xanh búp tím chất lượng cao, 100 gói trà túi lọc bổ sung polyphenol và 2 kg bột polyphenol tinh khiết có hàm lượng hoạt chất từ 85% trở lên, phục vụ lĩnh vực dược phẩm và thực phẩm chức năng.

Các mô hình trình diễn trồng mới và thâm canh chè tím cho kết quả khả quan. Tỷ lệ sống của cây trong mô hình đạt từ 93,44 đến 93,68%, năng suất trung bình đạt khoảng 8,07 tấn/ha, cao hơn 34,95% so với sản xuất chè đại trà. Hiệu quả kinh tế tăng tới 76,06%, khẳng định hướng đi dược liệu hóa chè Trung du búp tím là hoàn toàn phù hợp nhu cầu thị trường. Giá sản phẩm chè tím dao động từ 510.000 đến 1.500.000 đồng/kg, cao hơn đáng kể so với các dòng chè xanh truyền thống. Bên cạnh đó, nhiệm vụ còn tổ chức 6 lớp tập huấn với 200 lượt nông dân tham gia, giúp người trồng chè nắm bắt được các kỹ thuật mới về nhân giống, thâm canh và chế biến.

Từ góc độ thương mại, chè tím trung du hứa hẹn phát triển các sản phẩm cao cấp: trà đặc sản, hữu cơ, dược liệu, kết hợp chế biến hiện đại như trà túi lọc, matcha, mỹ phẩm thiên nhiên. Quảng bá chè gắn với văn hóa trà và du lịch Thái Nguyên có thể nâng tầm thương hiệu, mở rộng thị trường xuất khẩu Nhật Bản, EU, Mỹ - những quốc gia ưa chuộng trà cao cấp. Thương mại điện tử và sàn quốc tế (Amazon, Alibaba, Shopee Global) sẽ là "cú hích" quan trọng mở rộng đầu ra cho chè tím.

Người dân hy vọng, diện tích chè tím sẽ được mở rộng, chế biến thành nhiều sản phẩm độc đáo, nâng cao uy tín thương hiệu chè Thái Nguyên trên bản đồ quốc tế.

Chè Trung du búp tím là biến dị tự nhiên quý, giàu polyphenol và chất chống oxy hóa, phù hợp sản xuất chè dược liệu và thực phẩm chức năng. Nghiên cứu, bảo tồn nguồn gen bản địa là nền tảng quan trọng phát triển nông nghiệp bền vững, đặc biệt với cây chè - loại cây công nghiệp mũi nhọn. Khi được khai thác đúng hướng, chè Trung du búp tím không chỉ nâng giá trị kinh tế vùng nguyên liệu mà còn bảo tồn nguồn gen quý, đồng thời trở thành sản phẩm chủ lực mới, góp phần phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

Thưởng thức chè tím, người uống không chỉ cảm nhận vị chát dịu, ngọt sâu, mà còn thấy được giá trị văn hóa, sức khỏe và kinh tế tiềm năng của loại chè đặc biệt này. Với chiến lược phát triển ngành chè giai đoạn 2025-2030, cùng chè xanh truyền thống, chè tím trung du hoàn toàn có thể trở thành sản phẩm đặc sản tầm quốc gia và quốc tế, góp phần bảo tồn văn hóa trà Thái Nguyên và nâng tầm thương hiệu Việt Nam trên bản đồ thế giới.